Use of Plastic in Kitchen | पूर्वी आपल्या दैनंदिन जीवनातील बहुतांश वस्तू मातीपासून तयार केल्या जात असत. स्वयंपाकासाठी मातीची भांडी, पाणी साठवण्यासाठी माठ आणि इतर अनेक उपयोगांसाठी मातीच्या वस्तूंचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होत असे. मात्र, काळाच्या ओघात आणि आधुनिकतेच्या वाढत्या प्रभावामुळे मातीच्या भांड्यांची जागा तांबे, पितळ, लोखंड, स्टील आणि आता प्लास्टिकच्या वस्तूंनी घेतली आहे. या नवीन पर्यायांनी सोय आणि टिकाऊपणा दिला असला तरी, त्यांच्या वापरामुळे आपल्या आरोग्यावर होणाऱ्या परिणामांकडे आपण फारसे लक्ष देत नाही. प्लास्टिकच्या भांड्यांचा वापर केवळ आपल्या पर्यावरणालाच नव्हे, तर आपल्या आरोग्यासाठीही घातक ठरू शकतो.
Use of Plastic in Kitchen | प्लास्टिकच्या वस्तूंचा दैनंदिन जीवनातील वापर आणि त्याचे वाढते प्रमाण
आजच्या घडीला प्लास्टिकच्या वस्तूंचा वापर लक्षणीयरीत्या वाढला आहे. प्लास्टिक हलके, स्वस्त आणि आकर्षक असल्याने ते सहज उपलब्ध होते आणि प्रत्येक घरात मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. स्वयंपाकघरात प्लास्टिकच्या विविध वस्तू दिसून येतात जसे की
- भांडी आणि खाद्यपदार्थ साठवण्याची भांडी – प्लास्टिकच्या डब्यांचा वापर विविध प्रकारचे शिजवलेले आणि कच्चे पदार्थ साठवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर होतो. तथापि, गरम पदार्थ ठेवताना प्लास्टिकचे रसायन अन्नात मिसळण्याची शक्यता असते.
- पाण्याच्या बाटल्या आणि गिलास – बाजारात मिळणाऱ्या अनेक प्लास्टिकच्या बाटल्या आणि गिलासांमध्ये बिस्फेनॉल-ए (BPA) नावाचे रसायन असते, जे हार्मोन्सवर विपरीत परिणाम करू शकते.
- चमचे, पळी आणि स्वयंपाक करताना वापरण्यात येणारे साहित्य – अनेक वेळा प्लास्टिकच्या चमच्यांचा आणि झाऱ्यांचा वापर तव्यावर किंवा भांड्यावर अन्न शिजवताना केला जातो. उच्च तापमानामुळे प्लास्टिक वितळण्याची किंवा त्यातील रसायन अन्नात मिसळण्याची शक्यता असते.
- फ्रिज आणि मायक्रोवेव्हसाठी वापरण्यात येणारी कंटेनर – अनेकजण मायक्रोवेव्हमध्ये अन्न गरम करताना प्लास्टिकच्या कंटेनरचा सर्रास वापर करतात. उच्च तापमानामुळे प्लास्टिकमधील घातक घटक अन्नात मिसळू शकतात.
- प्लास्टिकच्या प्लेट्स आणि काटे-चमचे – घरगुती वापराव्यतिरिक्त, बाहेरून ऑर्डर केलेल्या फास्ट फूडमध्ये प्लास्टिकच्या प्लेट्स आणि चमच्यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो. एकदा वापरायच्या (single-use) या वस्तूंमध्ये घातक रसायने असल्याने त्यांचा अतिरेकी वापर टाळणे गरजेचे आहे.
- लहान मुलांचे खेळणी आणि भांडी – मुलांसाठी बनवलेल्या अनेक खेळण्यांमध्ये आणि अन्न साठवण्याच्या वस्तूंमध्ये हानिकारक रसायने असू शकतात. मुले अशा वस्तू तोंडात घालतात, ज्यामुळे विषारी पदार्थ शरीरात जाण्याचा धोका वाढतो.
याशिवाय, प्लास्टिकचा वापर फर्निचर, कपडे, पिशव्या, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे आणि अनेक घरगुती वस्तूंमध्येही मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. प्लास्टिकचा हा अनिर्बंध वापर केवळ पर्यावरणाच्या दृष्टीने हानिकारक नाही, तर मानवी आरोग्यावर देखील गंभीर परिणाम करू शकतो.
Use of Plastic in Kitchen | स्वयंपाकघरातील प्लास्टिकचे भांडे किती सुरक्षित ?
स्वयंपाकघरात वापरण्यात येणाऱ्या प्लास्टिकच्या भांड्यांची सुरक्षा मोठ्या प्रमाणावर त्याच्या उत्पादन प्रक्रियेस आणि त्यात असलेल्या रसायनांवर अवलंबून असते. काही प्लास्टिकचे प्रकार तुलनेने सुरक्षित मानले जात असले, तरी त्यांचा दीर्घकाळ वापर केल्याने शरीरावर दुष्परिणाम होऊ शकतात.
1. गरम पदार्थांसाठी प्लास्टिक किती धोकादायक ?
प्लास्टिकच्या भांड्यांमध्ये गरम पदार्थ ठेवले असता त्यामधील काही घातक रसायने अन्नात मिसळू शकतात. विशेषतः, बिस्फेनॉल-ए (BPA) आणि फ्थॅलेट्स (Phthalates) ही रसायने प्लास्टिकच्या उत्पादनांसाठी वापरण्यात येतात आणि ती शरीरातील हार्मोन्सवर विपरीत परिणाम करू शकतात.
2. मायक्रोवेव्हसाठी वापरण्यात येणारे प्लास्टिक किती सुरक्षित ?
बाजारात ‘मायक्रोवेव्ह सेफ’ म्हणून विकल्या जाणाऱ्या अनेक प्लास्टिकच्या कंटेनरमध्ये उच्च तापमानाच्या प्रभावामुळे रासायनिक बदल होऊ शकतात. त्यामुळे त्यातील विषारी घटक अन्नात मिसळण्याची शक्यता असते.
3. प्लास्टिक पाण्याच्या बाटल्यांचे धोके
प्लास्टिकच्या बाटल्यांमध्ये पॉलीथिलीन टेरेफ्थेलेट (PETE/PET) नावाचे पदार्थ असतात. जर हे बाटल्या पुन्हा पुन्हा वापरण्यात आल्या, तर त्यातील काही घटक पाण्यात उतरू शकतात आणि शरीरात गेल्यास कर्करोग आणि मूत्रपिंडाच्या आजारांचा धोका वाढतो.
4. स्वयंपाकघरातील काळ्या प्लास्टिकच्या वस्तू अधिक धोकादायक का ?
काही काळ्या रंगाच्या प्लास्टिकच्या वस्तू जुन्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंपासून बनवल्या जातात. या वस्तूंमध्ये ब्रोमिन, शिसे आणि कॅडमियम यासारखी विषारी रसायने असतात. त्यांचा वापर दीर्घकाळ केला, तर शरीरावर हानिकारक परिणाम होऊ शकतात.
Use of Plastic in Kitchen | संशोधन काय सांगते ?
गेल्या काही वर्षांत विविध वैज्ञानिक अभ्यासांमध्ये प्लास्टिकच्या स्वयंपाकघरातील वस्तूंच्या सुरक्षिततेविषयी संशोधन करण्यात आले आहे. ऑक्टोबर २०२४ मध्ये केमोस्फिअर नियतकालिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका अभ्यासानुसार, अमेरिकेत विकल्या जाणाऱ्या २०३ काळ्या प्लास्टिकच्या घरगुती उत्पादनांचे विश्लेषण करण्यात आले. या अभ्यासात स्वयंपाकघरातील भांडी, खाद्यपदार्थ साठवण्यासाठी वापरण्यात येणारे कंटेनर आणि अगदी खेळण्यांचाही समावेश करण्यात आला होता. विशेष म्हणजे, या वस्तूंमध्ये डेकाब्रोमोडायफेनिल इथर (BDE-209) नावाचे अग्निरोधक रसायन आढळले. हे रसायन मानवी आरोग्यासाठी अत्यंत धोकादायक असल्याचे सिद्ध झाल्यामुळे अमेरिकेत त्यावर दशकभरापूर्वीच बंदी घालण्यात आली होती.
1. बिस्फेनॉल-ए (BPA) आणि आरोग्यावर होणारा परिणाम
National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS) च्या संशोधनानुसार BPA हे हार्मोन्सच्या कार्यप्रणालीवर विपरीत परिणाम करणारे रसायन आहे. यामुळे प्रजननसंस्थेच्या समस्या, हृदयरोग आणि मधुमेह यांचा धोका वाढतो.
2. फ्थॅलेट्स (Phthalates) आणि लहान मुलांच्या आरोग्यावर परिणाम
Harvard T.H. Chan School of Public Health च्या अभ्यासानुसार, फ्थॅलेट्सच्या उच्च प्रमाणातील संपर्कामुळे संप्रेरकांमध्ये असंतुलन येऊ शकते, विशेषतः पुरुषांमध्ये प्रजननक्षमतेवर परिणाम होऊ शकतो.
3. मायक्रोवेव्ह आणि गरम अन्नातील रसायनांचे संक्रमण
Journal of Environmental Science and Health मध्ये प्रकाशित संशोधनानुसार, मायक्रोवेव्हमध्ये गरम केल्याने प्लास्टिकमधील घातक घटक अन्नात मिसळू शकतात.
4. काळ्या प्लास्टिकमधील विषारी घटक
Chemosphere नियतकालिकात प्रकाशित संशोधनात असे आढळले आहे की काळ्या प्लास्टिकच्या वस्तूंमध्ये ई-कचऱ्याचा पुनर्वापर करून बनवलेले घटक असतात. यात ब्रोमिनयुक्त फ्लेम रिटार्डंट्स (BFRs), शिसे आणि इतर जड धातू मोठ्या प्रमाणावर आढळतात.
5. प्लास्टिकच्या सूक्ष्मकणांचा (Microplastics) धोका
World Health Organization (WHO) च्या अहवालानुसार, प्लास्टिकच्या भांड्यांमधून सूक्ष्म प्लास्टिक कण (Microplastics) पाण्यात किंवा अन्नात मिसळू शकतात. हे शरीरात गेल्यास पचनसंस्थेचे विकार, रक्ताभिसरणात अडथळा आणि प्रतिकारशक्ती कमी होण्याचा धोका असतो.
Use of Plastic in Kitchen | प्लास्टिकच्या वस्तू कशा तयार होतात आणि त्यात कोणती धोकादायक रसायने असतात ?
आज वापरल्या जाणाऱ्या प्लास्टिकच्या वस्तू प्रामुख्याने ई-कचऱ्याचा (Electronic Waste) फेरवापर करून तयार केल्या जातात. संगणक, टीव्ही आणि इतर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमधील प्लास्टिकचा पुनर्वापर करून नवीन उत्पादने तयार केली जातात. या ई-कचऱ्यामध्ये ब्रोमिन, अँटीमनी, शिसे, कॅडमियम आणि पारा यांसारखी विषारी धातू असतात. या जड धातूंच्या संपर्कात आलेल्या प्लास्टिकमधून हानिकारक घटक अन्नात मिसळण्याची शक्यता अधिक असते. अनेक विकसित देशांनी अशा विषारी रसायनांवर बंदी घातली असली, तरीही त्याचा पुरेसा प्रभाव दिसून येत नाही.
प्लास्टिकच्या भांड्यांमुळे आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम
1. कर्करोगाचा धोका वाढतो
प्लास्टिकमधील BPA आणि डायऑक्सिन सारखी रसायने कर्करोगाच्या पेशींच्या वाढीस मदत करतात. विशेषतः स्तनाचा आणि प्रोस्टेट कर्करोगाचा धोका वाढतो.
2. संप्रेरकांमध्ये असंतुलन
BPA आणि फ्थॅलेट्ससारखी रसायने एंडोक्राइन डिसरप्टर्स म्हणून काम करतात. यामुळे थायरॉईड, प्रजननसंस्था आणि हार्मोनल संतुलनावर विपरीत परिणाम होतो.
3. लहान मुलांमध्ये वाढीच्या समस्या
गर्भवती महिलांनी प्लास्टिकचा जास्त वापर केल्यास लहान मुलांमध्ये न्यूरोडेव्हलपमेंट समस्या उद्भवू शकतात. IQ कमी होणे, आचरणात बदल आणि लर्निंग डिसऑर्डरचा धोका वाढतो.
4. हृदयरोगाचा धोका वाढतो
American Heart Association च्या संशोधनानुसार BPA चा संपर्क हृदयाच्या आरोग्यावर परिणाम करू शकतो. ब्लड प्रेशर वाढणे आणि हृदयविकाराचा धोका निर्माण होतो.
5. पचनसंस्थेच्या तक्रारी वाढतात
प्लास्टिकच्या सूक्ष्मकणांमुळे गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल समस्यांचा त्रास होतो. पचनशक्ती कमी होते आणि आतड्यांच्या आजारांचा धोका वाढतो.
Use of Plastic in Kitchen | स्वयंपाकघरात प्लास्टिकचा कमी वापर करण्यासाठी काही महत्त्वाचे उपाय
प्लास्टिकचा वापर कमी करून आपण आरोग्यदायी आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैली अवलंबू शकतो. यासाठी खालील उपाय महत्त्वाचे ठरू शकतात:
1. प्लास्टिकऐवजी माती, तांबे आणि स्टीलची भांडी वापरा
पारंपरिक मातीची भांडी आणि तांब्याची भांडी यामुळे अन्नाची गुणवत्ता चांगली राहते आणि कोणतेही घातक रसायन मिसळत नाही. स्टील आणि लोखंडी भांडी अधिक टिकाऊ असून त्यांचा पुनर्वापर सुरक्षित आहे.
2. काचेच्या आणि स्टीलच्या कंटेनरमध्ये अन्न साठवा
प्लास्टिकच्या डब्यांऐवजी काच किंवा स्टीलचे डबे वापरा. यामुळे BPA आणि फ्थॅलेट्ससारखी घातक रसायने अन्नात मिसळण्याचा धोका टळतो.
3. प्लास्टिकच्या चमच्यांऐवजी लाकडी किंवा स्टीलचे चमचे वापरा
स्वयंपाक करताना आणि अन्न वाढताना लाकडी किंवा स्टीलचे चमचे वापरणे अधिक सुरक्षित असते. काळ्या प्लास्टिकच्या चमच्यांमध्ये ई-कचऱ्याचे घटक असू शकतात, त्यामुळे त्यांचा वापर टाळा.
4. पुनर्वापर न करता सहज नष्ट होणाऱ्या पदार्थांचा वापर करा
बाजारात अनेक पर्यावरणपूरक पर्याय उपलब्ध आहेत, जसे की पाटल, बांबू किंवा कागदी उत्पादने. हे प्लास्टिकच्या तुलनेत अधिक सुरक्षित आणि पुनर्वापर करण्यायोग्य आहेत.
5. स्टीलच्या पाण्याच्या बाटल्या वापरा
प्लास्टिकच्या बाटल्यांऐवजी स्टीलच्या किंवा तांब्याच्या बाटल्या वापरा. यामुळे प्लास्टिकमधून पाण्यात मिसळणाऱ्या सूक्ष्मकणांचा धोका कमी होतो.
6. प्लास्टिकच्या पोळपाट आणि लाटण्याऐवजी लाकडी किंवा स्टीलचे पर्याय निवडा
प्लास्टिकच्या पोळपाटांमधून सूक्ष्म प्लास्टिक कण अन्नात मिसळू शकतात. लाकडी किंवा स्टीलचे पर्याय आरोग्यास अधिक सुरक्षित आणि टिकाऊ असतात.
7. मायक्रोवेव्हमध्ये प्लास्टिकचा वापर टाळा
मायक्रोवेव्हसाठी स्टील आणि काचेचे कंटेनर अधिक सुरक्षित पर्याय आहेत. प्लास्टिकमधून उष्णतेमुळे BPA आणि इतर विषारी रसायने अन्नात मिसळण्याची शक्यता असते.
8. बाजारात उपलब्ध असलेल्या इको-फ्रेंडली पर्यायांचा अवलंब करा
जैविकदृष्ट्या विघटनशील आणि पुनर्वापर करण्याजोग्या वस्तू निवडा. भारतात अनेक ब्रँड्स प्लास्टिकला पर्याय म्हणून नैसर्गिक घटकांपासून बनवलेले उत्पादने देत आहेत.
Use of Plastic in Kitchen | निष्कर्ष
आजच्या घडीला प्लास्टिकच्या वस्तूंचा वापर वाढला असला तरी, त्याचा परिणाम आपल्या आरोग्यावर कसा होतो, हे समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्लास्टिकच्या स्वयंपाकघरातील वस्तू दीर्घकालीन आरोग्यासाठी अत्यंत घातक ठरू शकतात. त्यामुळे प्लास्टिकच्या वस्तूंचा वापर मर्यादित ठेवून स्टील, तांबे, पितळ आणि मातीच्या भांड्यांचा अधिकाधिक वापर करणे हीच आरोग्यासाठी योग्य निवड ठरू शकते.