Unseasonal Rains | महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात वीटभट्टी उद्योग हा केवळ उत्पन्नाचे साधन नसून, तो हजारो कुटुंबांचा जगण्याचा आधारही आहे. मात्र, निसर्गाच्या अनियमित लहरींमुळे या उद्योगावर वेळोवेळी संकटं ओढवतात. १२ मे २०२५ रोजी पहाटेच्या सुमारास श्रीगोंदा तालुक्यात झालेल्या अवकाळी पावसाने शेकडो वीटभट्ट्यांवर काम करणाऱ्या मजुरांचे आणि मालकांचे आयुष्य कोलमडले.
Unseasonal Rains | पावसाच्या एका तासाने उद्ध्वस्त झालेला महिन्यांचा कष्ट
पावसाचा जोर इतका होता की, उघड्यावर वाळत घातलेल्या कच्च्या विटा अक्षरशः चिखलात बदलल्या. तयार होण्याच्या मार्गावर असलेले हजारो विटांचे साचे काहीच क्षणात निष्प्रभ झाले. पावसाचे पाणी केवळ विटाच नाही, तर त्यांच्याशी संबंधित संपूर्ण श्रमाचा अपमान करत पुढे सरकत होते. काही तासांच्या मुसळधार पावसामुळे शेकडो मजुरांचे महिन्याभराचे श्रम वाया गेले.
वीटभट्ट्यांचे कामकाज आणि आर्थिक गुंतवणूक
श्रीगोंदा तालुक्यात सुमारे २०० हून अधिक वीटभट्ट्या कार्यरत आहेत. या प्रत्येक भट्टीसाठी कमीत कमी ८ ते १२ लाख रुपयांची प्रारंभिक भांडवल गुंतवणूक केली जाते. त्यामध्ये कच्चा माल, मजुरांचे निवास आणि पगार, वाहतूक खर्च, आणि इंधन यांचा समावेश असतो. अनेक लघु उद्योजक आपल्या जमिनीवर वीटभट्टी सुरू करून स्थानिक मजुरांना रोजगार उपलब्ध करून देतात.
पण अचानक पडलेल्या पावसामुळे माती, बर्गेज, राख, कोळसा यांसारखा कच्चा माल नासून गेला. जे साहित्य दरमहा साठवले जाते, त्याचे व्यवस्थापन एका रात्रीत चुकले. त्यामुळे आता भट्टी मालकांना पुन्हा नव्याने खरेदी करावी लागणार असून, त्यांना आर्थिक विवंचनेत ढकलले आहे.
Unseasonal Rains | स्थलांतरित मजुरांची हालअपेष्टा
या वीटभट्ट्यांवर केवळ श्रीगोंद्याचेच नव्हे तर बीड, परभणी, जालना, सोलापूर आदी भागांतून हजारो स्थलांतरित मजूर काम करण्यासाठी येतात. काही मजुरांची कुटुंबंही सोबत असतात. त्यांचे जेवण, निवास, औषधपाणी सर्व काही या वीटभट्टीवर अवलंबून असते.
अवकाळी पावसामुळे काम बंद झाल्याने त्यांच्या हातात कोणतेही उत्पन्न राहिले नाही. एका मजुराने सांगितले, “गेल्या महिनाभरात दररोज १०-१२ तास कष्ट करून विटा बनवल्या, पण आता त्या सगळ्या चिखलात मिसळल्या आहेत. खिशात एक रुपयाही नाही आणि पोट भरायला अन्नही उरलेलं नाही.”
ही केवळ मालकांचीच नव्हे तर कामगारांचीही आपत्ती
काहींच्या मते, शासनाकडे मदतीसाठी धाव घेणाऱ्या वीटभट्टी मालकांचे दु:ख ऐकले जात नाही, कारण समाजात त्यांच्या अडचणींबाबत सहानुभूती निर्माण होत नाही. मात्र या उद्योगाचा पाया हे स्थलांतरित मजूर आहेत, जे गरीब, वंचित, आणि असुरक्षित आहेत. त्यामुळे यावेळी झालेले नुकसान केवळ मालकांचे नसून, हे एक सामाजिक आपत्ती म्हणून पाहणे आवश्यक आहे.
शासनाकडे नुकसानभरपाईची तातडीची मागणी
श्रीगोंदा तालुक्यात अवकाळी पावसामुळे झालेल्या मोठ्या नुकसानीनंतर विटभट्टी मालक आणि त्यांच्यावर अवलंबून असलेले हजारो मजूर आज आर्थिक संकटाच्या खोल दरीत सापडले आहेत. अशा कठीण प्रसंगी, “शासनाकडे नुकसानभरपाईची तातडीची मागणी” ही केवळ एक मागणी न राहता, ती त्यांच्या जगण्यासाठीची मूक किंकाळी ठरत आहे.
विटभट्टी व्यवसाय हे केवळ ईंटा तयार करण्याचं काम नाही, तर ते हजारो मजुरांच्या पोटापाण्याचा एकमेव आधार आहे. मोठ्या प्रमाणावर स्थलांतरित मजूर, त्यांच्या कुटुंबांचा उदरनिर्वाह, स्थानिक अर्थचक्राचा गतीमान प्रवाह हे सगळं विटभट्ट्यांभोवती फिरतं. मात्र, अवकाळी पावसाच्या तडाख्याने विटा भिजून चिखल झाल्या, कच्चा माल वापरण्यायोग्य राहिला नाही आणि भट्टीचे काम ठप्प झाले. परिणामी, मालकांचे लाखो रुपयांचे नुकसान झाले आणि मजुरांच्या हातातील काम हिरावून गेले.
या पार्श्वभूमीवर विटभट्टी मालक माऊली कुंभार यांच्यासह इतर अनेक मालकांनी शासनाकडे तातडीने नुकसानभरपाईची मागणी केली आहे. त्यांचे म्हणणे स्पष्ट आहे. “हे नुकसान केवळ आमचं वैयक्तिकच नाही, तर शेकडो मजुरांच्या उपजीविकेवर गंभीर धक्का आहे.” शासनाने या घटनेला विशेष बाब म्हणून घेतलं पाहिजे, कारण हे नुकसान केवळ हवामानाच्या बदलामुळेच झालं आहे, ज्यावर कोणताही सामान्य नागरिक नियंत्रण ठेवू शकत नाही.
नुकसानभरपाईची मागणी करताना मालकांच्या केवळ आर्थिक विवंचनाच नव्हे, तर सामाजिक जबाबदारीचीही झलक दिसते. अनेक विटभट्टी मालकांनी त्यांच्या भागातील मजुरांना अन्नधान्य देण्याची व्यवस्था केली आहे, काहींनी तात्पुरते काम उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न केला आहे. पण हे उपाय अल्पकालीन आहेत. भट्टी पुन्हा सुरू होईपर्यंत आणि विटा पुन्हा तयार होईपर्यंत त्यांना आर्थिक आधार हवा. तोच शासनाकडून मिळालाच पाहिजे.
या संकटात शासनाची भूमिका अत्यंत निर्णायक ठरते. तात्काळ पंचनामे करून प्रत्यक्ष जागेवर जाऊन नुकसानीचा आढावा घेणे, त्यानंतर वेगाने मदतीचा निर्णय घेणे, हे या संपूर्ण प्रक्रियेसाठी अत्यावश्यक आहे. याशिवाय, शासनाने या व्यवसायासाठी नैसर्गिक आपत्तीचे संरक्षण देणारी ठोस यंत्रणा उभी करणे गरजेचे आहे, जी भविष्यातील अशा घटना रोखण्यासाठी मदत करेल.
Unseasonal Rains | धोरणात्मक दुर्लक्ष का ?
श्रीगोंदा तालुक्यात अवकाळी पावसामुळे विटभट्टी उद्योगावर आलेल्या संकटाच्या पार्श्वभूमीवर एक अत्यंत गंभीर प्रश्न समोर येतो. “धोरणात्मक दुर्लक्ष का?” हा प्रश्न केवळ एका घटनेपुरता मर्यादित नाही, तर संपूर्ण ग्रामीण उद्योगधंद्यांबाबत शासनाची भूमिका आणि दृष्टिकोन अधोरेखित करतो.
विटभट्टी उद्योग हे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेतील एक महत्त्वाचं घटक आहे. महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांमध्ये या उद्योगावर हजारो कामगार आणि लघुउद्योजक अवलंबून आहेत. वर्षानुवर्षं या उद्योगातून शेकडो कुटुंबांना उपजीविका मिळते. मात्र, असे असूनही, या क्षेत्राला कोणताही अधिकृत उद्योगाचा दर्जा नाही, ना कोणतीही सुरक्षा कवचं. शासनाच्या धोरणांत विटभट्टी व्यवसायावर फारसा विचारच झालेला नाही. त्यासाठी ना विशेष निधी राखून ठेवला जातो, ना विमा योजना लागू केल्या जातात, ना हवामान जोखमीसाठी संरक्षण मिळतं. ही सगळी गोष्ट शासनाच्या धोरणात्मक दुर्लक्षाचं स्पष्ट उदाहरण आहे.
प्रत्येक वर्षी अवकाळी पावसाचे प्रमाण वाढत चालले आहे. हवामान बदलाचे परिणाम सर्वच क्षेत्रांवर होत आहेत, मग विटभट्टीसारखा उघड्यावर आधारित उद्योग यापासून कसा दूर राहील? पण तरीही प्रशासनाने किंवा सरकारने या व्यवसायासाठी कोणतीही आधीपासून तयारी केलेली नाही. पावसामुळे नुकसान झाल्यावर पंचनामे आणि मदत यासाठी मालक आणि मजूरांनीच विनवण्या कराव्या लागतात. कोणतंही ठोस विमा कवच, संकट व्यवस्थापन यंत्रणा किंवा नैसर्गिक आपत्तीला सामोरे जाण्याची रचना या व्यवसायासाठी अस्तित्वात नाही.
या धोरणात्मक दुर्लक्षामागचं कारण म्हणजे ग्रामीण श्रमप्रधान व्यवसायांची सत्ता आणि योजनांमध्ये कमी उपस्थिती. जे व्यवसाय शहरांशी, कॉर्पोरेट गटांशी किंवा मतदानाच्या राजकारणाशी थेट जोडले गेलेले नाहीत, ते दुर्लक्षित राहतात. विटभट्टी व्यवसायात काम करणारे मजूर हे स्थलांतरित असतात, त्यामुळे त्यांना मतदानाचा थेट फायदा मिळत नाही. अशा परिस्थितीत त्यांच्या अडचणींकडे पाहण्यासाठी ना राजकीय इच्छाशक्ती असते, ना प्रशासकीय तत्परता.
जर एखाद्या साखर कारखान्याला अचानक आग लागली असती, तर संपूर्ण प्रशासन घटनास्थळी दाखल झालं असतं. तात्काळ पंचनामे, पत्रकार परिषद, मदत निधी जाहीर झाला असता. पण विटभट्टीसारख्या श्रमप्रधान क्षेत्रात झालेल्या लाखो रुपयांच्या नुकसानीवर प्रशासन शांत का आहे? ही शांतता म्हणजेच धोरणात्मक दुर्लक्ष.
Unseasonal Rains | उपाययोजना कोणत्या असू शकतात ?
या घटनांमधून शिकून शासनाने खालील उपाय विचारात घ्यावेत
1. हवामान अलर्ट सिस्टीमची अंमलबजावणी
IMD व ग्रामीण यंत्रणांच्या मदतीने स्थानिक स्तरावर अलर्ट पोहोचविणे शक्य आहे. जर रात्री पाऊस पडणार असेल तर भट्टीमालक विटा झाकून ठेवू शकतात.
2. लघुउद्योग विमा योजना सुरू करणे
पीक विम्यासारखीच वीटभट्टीसाठी विमा योजना निर्माण करणे गरजेचे आहे. या योजनेतून नैसर्गिक आपत्तीमुळे होणारे नुकसान भरून निघू शकते.
3. तातडीच्या मदतीसाठी जिल्हा निधीचा वापर
स्थानिक प्रशासनाच्या हातात असा निधी असावा की तो अशा आपत्कालीन परिस्थितीत तत्काळ उपयोगात आणता येईल.
4. स्थानिक पंचायत समित्यांची जबाबदारी वाढवणे
गाव पातळीवर या कामगारांच्या समस्या हाताळण्यासाठी पंचायत समित्यांनी सक्रिय भूमिका बजावली पाहिजे.
5. NGO आणि स्वयंसेवी संस्थांशी भागीदारी
सामाजिक संस्था आणि युवक मंडळे यांनी या संकटग्रस्त मजुरांना मदत पोहोचवण्यासाठी पुढाकार घ्यावा.
Unseasonal Rains | सामाजिक जाणिवेची गरज
अवकाळी पावसामुळे श्रीगोंद्यात झालेल्या वीटभट्टी उद्योगाच्या नुकसानीच्या पार्श्वभूमीवर, “सामाजिक जाणिवेची गरज” या संकल्पनेचा अधिक खोलवर विचार करणे आवश्यक ठरते. समाजातील दुर्बल घटकांबद्दल आपली सहवेदना केवळ बोलण्यात किंवा पोस्टमध्ये व्यक्त केली जाण्याइतपत मर्यादित असता कामा नये. त्या पुढे जात कृतीत उतरवली पाहिजे. वीटभट्टीवर काम करणाऱ्या मजुरांचे जीवन अविरत परिश्रमाने बांधलेले असते. या कामगारांचे जगणे कधीच सुरक्षित नसते, त्यांच्याकडे ना कुठले स्थिर उत्पन्न असते, ना कुठली विमा योजना, ना सामाजिक सुरक्षा. जेव्हा एखाद्या अवकाळी पावसामुळे कच्च्या विटा भिजतात आणि सगळं साहित्य चिखलात मिसळतं, तेव्हा फक्त आर्थिक नुकसान होत नाही, तर त्या कामगारांच्या उदरनिर्वाहाचे साधनच हरवते. त्यांचे संसार एकाएकी संकटात सापडतात. अशा वेळी समाजातील इतर घटकांनी, विशेषतः आर्थिकदृष्ट्या सक्षम आणि सुशिक्षित लोकांनी, सामाजिक जाणिवेने पुढे येणे गरजेचे आहे.
ही सामाजिक जाणीव म्हणजे केवळ सहानुभूती व्यक्त करणे नव्हे, तर वास्तव समजून घेऊन त्यावर उपाय शोधण्याची जबाबदारी स्वीकारणे आहे. श्रीगोंद्यासारख्या भागात जेव्हा विटा खराब होतात, तेव्हा त्याचा परिणाम केवळ त्या परिसरापुरता मर्यादित राहत नाही. त्या विटा शहरी भागात बांधकामासाठी वापरल्या जातात. त्यामुळे त्यांच्या टंचाईचा फटका संपूर्ण क्षेत्राला बसतो. या उद्योगावर अवलंबून असलेल्या हजारो कुटुंबांची रोजची भाकर संकटात सापडते, आणि यावर समाज म्हणून आपण शांत राहू शकत नाही. समाजातील प्रत्येक संवेदनशील व्यक्तीने हे ओळखायला हवे की, ग्रामीण भागातील मजूर, वीटभट्टी मालक, यांचे आयुष्य केवळ त्यांच्या कष्टांवर अवलंबून आहे. ते सरकारी धोरणांपासून आणि सुरक्षेपासून दूर राहिले आहेत. त्यांच्यासाठी आवाज उठवणे, शासनाकडे नुकसानभरपाईची मागणी करणे, स्थानिक प्रशासनावर पाठपुरावा करणे ही आपल्या सामाजिक जबाबदारीचा एक भाग आहे.
आजच्या यंत्रयुगात, जेव्हा बहुतांश चर्चा सोशल मीडियावर मर्यादित राहतात, तेव्हा प्रत्यक्ष मदतीसाठी पावले उचलणं म्हणजे खऱ्या अर्थाने सामाजिक जाणीवेचे दर्शन घडवणं होय. आपण जर अशा घटकांच्या समस्यांकडे डोळसपणे पाहिलं नाही, तर ही असमानता उद्या अधिक खोलवर रुजेल. शिक्षणसंस्था, मीडिया आणि स्वयंसेवी संस्था यांनीही यामध्ये सक्रिय भूमिका घेण्याची गरज आहे. पत्रकारांनी या घटनेच्या पलीकडे जाऊन तेथील सामाजिक वास्तव समाजासमोर मांडावं. शाळा-महाविद्यालयांनी विद्यार्थ्यांमध्ये ग्रामीण श्रमिकांविषयी संवेदनशीलता निर्माण करणारे उपक्रम राबवावेत.
Unseasonal Rains | निष्कर्ष
श्रीगोंदा तालुक्यात अवकाळी पावसामुळे झालेले नुकसान हे केवळ आकड्यांमधील आर्थिक तोटा नाही. हे हजारो कुटुंबांचे पोटापाण्याचे संकट आहे. शासनाने तत्काळ पंचनामे करून नुकसानभरपाई जाहीर करावी, विमा योजनांचा विस्तार व्हावा आणि हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर लघुउद्योगांचे रक्षण करणाऱ्या योजना आखाव्यात.