Under Water Level | चंद्रावर पाणी कुठे आहे हे शोधण्यासाठी तंत्रज्ञानाने लक्षणीय प्रगती केली असली, तरी आजही भारतातील ग्रामीण भागात पारंपरिक, अवैज्ञानिक पद्धतींनी भूगर्भातील पाण्याचा शोध घेतला जातो. शेतकरी नारळ, कडुनिंबाची फांदी किंवा पाण्याने भरलेली भांडी वापरून आपल्या शेतात बोअरवेलसाठी योग्य जागा ठरवतात. आधुनिक विज्ञानाच्या दृष्टीने या पद्धतींमध्ये काहीही वैज्ञानिक आधार नाही, तरीही अनेक लोक त्यावर विश्वास ठेवतात आणि त्यांचा वापर करतात.
Under Water Level | ग्रामीण भागातील परिस्थिती आणि गरज
दुर्गम भागातील शेतकरी मोठ्या प्रमाणावर शेतीवर अवलंबून असतात. त्यांच्या शेतात पाणी आहे की नाही, याचा शोध घेण्यासाठी भूगर्भशास्त्रज्ञांना बोलावणे त्यांना आर्थिकदृष्ट्या शक्य होत नाही. याशिवाय, त्यांना वैज्ञानिक पद्धतींबाबत पुरेशी माहिती नसते किंवा अशा सुविधा सहज उपलब्ध नसतात. त्यामुळे पारंपरिक पद्धतींवर त्यांचा अधिक विश्वास असतो.
पाण्याचा शोध घेण्यासाठी प्रचलित पद्धती
शेतकरी पाण्याचा स्रोत शोधण्यासाठी विविध गोष्टींचा वापर करतात. काही प्रचलित पद्धती पुढीलप्रमाणे आहेत:
- नारळाची मदत: नारळ तळहातावर ठेवला जातो. जर नारळ हलू लागला किंवा सरळ झाला, तर तिथे पाणी असल्याचा अंदाज लावला जातो.
- कडुनिंबाची ‘Y’ आकाराची काठी: ही काठी दोन्ही हातांनी धरून फिरले असता, जिथे पाणी आहे, तिथे ती सरळ राहते किंवा खाली वाकते, असे मानले जाते.
- पाण्याचा तांब्या: तांब्यात पाणी भरून हातात धरले जाते. ज्या ठिकाणी तांब्यातले पाणी हालचाल करतं किंवा सांडतं, तिथे जमिनीत पाणी असल्याचा निष्कर्ष काढला जातो.
Under Water Level | या पद्धतींची विश्वासार्हता किती?
हे तंत्रज्ञान शतकानुशतके वापरले जात असले तरी, त्यांची विश्वासार्हता सिद्ध झालेली नाही. अनेकांना हे अनुभवाने शिकलेले कौशल्य वाटते, तर काही जण यामागे ऊर्जा प्रवाहांचा संदर्भ देतात. काही जणांचा दावा आहे की, त्यांनी ९९% अचूकतेने जमिनीत पाणी शोधले आहे.
सुरेंदर रेड्डी यांसारखे अनेक जण या पद्धती वापरून शेतकऱ्यांना मदत करतात. त्यांचे म्हणणे आहे की, नारळाची स्थिती किंवा काठीचा कल यावरून पाण्याची खोलीही सांगता येते. मात्र, वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहता, यात कोणताही विशिष्ट सिद्धांत नाही.
भूगर्भशास्त्रज्ञांचा दृष्टिकोन
भूगर्भशास्त्रज्ञ आणि भूजल तज्ज्ञ यांचे मत आहे की, या सर्व पद्धती वैज्ञानिक नाहीत. तिरुपती येथील भूजल सल्लागार सुब्बारेड्डी यांच्या मते, भूगर्भातील पाणी शोधण्यासाठी भू-आकृतीशास्त्र, भूगर्भशास्त्र आणि आधुनिक तंत्रज्ञान आवश्यक असते. याशिवाय, सखोल अभ्यास आणि योग्य सर्वेक्षण केल्याशिवाय अचूक पाणी स्रोत निश्चित करता येत नाही.
शास्त्रज्ञ सांगतात की, जर जमिनीच्या पृष्ठभागाखाली भरपूर पाणी असेल, तर अशा पद्धती यादृच्छिकरित्या कार्य करू शकतात. मात्र, जेथे पाण्याचे प्रमाण कमी आहे किंवा खोलवर आहे, तेथे अशा पारंपरिक पद्धती काम करत नाहीत. अशा ठिकाणी वैज्ञानिक तंत्रांचा वापर केल्याशिवाय पाणी शोधणे कठीण होते.
वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाणी शोधण्याच्या पद्धती
- भूगर्भशास्त्र आणि भूजल सर्वेक्षण – यामध्ये भूवैज्ञानिक नकाशांचा आणि भूगर्भातील थरांचा अभ्यास केला जातो.
- इलेक्ट्रिकल रेसिस्टिव्हिटी सर्व्हे (ERS) – जमिनीतील वेगवेगळ्या स्तरांमधील प्रतिरोध मोजून पाण्याची शक्यता निश्चित केली जाते.
- सॅटेलाइट इमेजिंग आणि GIS तंत्रज्ञान – याच्या मदतीने मोठ्या भूभागावर पाण्याचे संभाव्य स्रोत शोधले जातात.
Under Water Level | वैज्ञानिक पद्धती आणि भूगर्भातील पाणी शोधण्याचे तंत्र
भूगर्भातील पाणी शोधण्यासाठी अनेक प्रकारच्या वैज्ञानिक पद्धती विकसित करण्यात आल्या आहेत. यामध्ये विद्युत प्रतिरोधक सर्वेक्षण (रेझिस्टिव्हिटी मीटर) ही सर्वात प्रचलित आणि प्रभावी पद्धतींपैकी एक मानली जाते. तज्ज्ञ सुब्बारेड्डी यांच्या मते, या पद्धतीच्या साहाय्याने भूगर्भातील विद्युतीय प्रतिकारशक्ती मोजली जाते आणि त्याच्या विश्लेषणातून भूजल साठ्याची शक्यता निश्चित केली जाते.
“रेझिस्टिव्हिटी मीटरच्या माध्यमातून आम्ही पृथ्वीच्या वेगवेगळ्या थरांतील विद्युत प्रतिकारशक्तीचा अभ्यास करतो. त्या आधारे आलेख तयार केला जातो आणि त्याच्या विश्लेषणातून भूगर्भातील पाण्याच्या उपलब्धतेचा अंदाज बांधला जातो,” असे ते स्पष्ट करतात. विशेष म्हणजे, या तंत्रज्ञानाचा योग्य उपयोग करून भूजल साठा किती खोल आहे हेही निश्चित करता येते. सॉफ्टवेअरच्या साहाय्याने भूगर्भातील विविध थरांचा तपशीलवार अभ्यास करता येतो, ज्यामुळे बोअरवेल खोदण्याच्या संभाव्य ठिकाणांची अचूकता वाढते.
Under Water Level | वैज्ञानिक आणि पारंपरिक पद्धतींची तुलना
पारंपरिक पद्धतींमध्ये पेंड्युलम पद्धत आणि एल-रॉड पद्धतीचा समावेश होतो. या पद्धतींचा उपयोग पाण्याच्या प्रवाहाची दिशा ओळखण्यासाठी केला जातो, मात्र त्या पूर्णतः वैज्ञानिक नसल्यामुळे त्यांची अचूकता मर्यादित असते. या पद्धतींनी पाणी कुठे आहे याचा अंदाज येतो, मात्र पाणी किती खोल आहे किंवा त्याचा साठा किती मोठा आहे हे समजत नाही. त्यामुळे, आधुनिक वैज्ञानिक तंत्रज्ञानाचा आधार घेणे अधिक उपयुक्त ठरते.
निष्कर्ष
ग्रामीण भागात आजही पारंपरिक पद्धतींवर विश्वास ठेवला जातो, कारण शेतकऱ्यांकडे वैज्ञानिक पद्धतींसाठी आवश्यक स्रोत आणि माहिती नसते. परंतु, या पद्धतींची अचूकता विज्ञानाने सिद्ध केलेली नाही. त्यामुळे, भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या मदतीने आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने भूगर्भातील पाण्याचा शोध घेणे अधिक उपयुक्त ठरेल. भविष्यात, शेतकऱ्यांना वैज्ञानिक पद्धतींबद्दल जागरूक करून त्यांच्या शेतीसाठी शाश्वत जलस्रोत निर्माण करणे आवश्यक आहे.