Take Care of Animals | महाराष्ट्रात यंदा मान्सून वेळेवर दाखल झाला असून, अनेक भागांमध्ये सलग पावसाचे सत्र सुरू झाले आहे. शेतकऱ्यांसाठी ही एक दिलासादायक बाब असली, तरी पशुपालकांसाठी ही काळजीपूर्वक नियोजन करण्याची वेळ आहे. कारण पावसाळ्यात जनावरांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता अधिक असते. विशेषतः जंतांचा प्रादुर्भाव, ओलसर गोठा, आणि त्वचारोग यांसारख्या समस्यांना तोंड द्यावे लागते. या लेखात आपण पाहणार आहोत की, पावसाळ्यात जनावरांची काळजी कशी घ्यावी, जंतनाशक औषधे कशी व केव्हा द्यावीत, लसीकरणाचे महत्त्व काय आहे आणि गोठ्याचे व्यवस्थापन कसे असावे.
Take Care of Animals | पावसाळ्यात जंतसंसर्ग का वाढतो ?
पावसाळा म्हणजे ओलसर हवामान, चिखल, आणि पाण्याचे साचलेले भाग हे सर्व जंतसंसर्ग वाढवण्यासाठी पोषक वातावरण निर्माण करतात. विशेषतः जनावरांच्या पचनसंस्थेत गोलकृमी, पट्टकृमी व फुलकृमी अशा प्रकारचे जंत मोठ्या प्रमाणात वाढू शकतात. हे जंत शरीरातील आवश्यक पोषकतत्त्वे शोषून घेतात, त्यामुळे जनावरांचे वजन वाढत नाही, दूध उत्पादन घटते आणि रोगप्रतिकारशक्ती कमजोर होते.
जंतनाशक औषधे का आवश्यक ?
जंतांच्या नियंत्रणासाठी जंतनाशक औषधांचा वापर ही एक अत्यावश्यक काळजी आहे. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला व हिवाळ्यानंतर जनावरांना योग्य मात्रेत जंतनाशक औषध देणे पशुवैद्यकीय तज्ज्ञ अत्यंत महत्त्वाचे मानतात. जंतनाशक औषधांमुळे:
- जनावरांची भूक सुधारते
- पोषण शोषण योग्य होते
- वाढ व विकास सुरळीत होतो
- दूध उत्पादन वाढते
- त्वचारोग, जुलाब, ताप यांसारखे आजार टाळता येतात
अर्थात, औषध देताना पशुवैद्यकीय सल्ला घेणे अत्यावश्यक आहे. कारण जनावराचे वजन, वय, प्रकृती या गोष्टी लक्षात घेऊन औषधाचे प्रकार व मात्रा ठरवावी लागते.
Take Care of Animals | जनावरांमधील जंत संसर्गाची लक्षणे
जंतांचा प्रादुर्भाव झाल्यास खालील लक्षणे दिसू शकतात:
- जनावरांची भूक मंदावणे
- वजन घटणे किंवा वाढ खुंटणे
- दूध उत्पादनात लक्षणीय घट
- केसांची चमक कमी होणे
- त्वचा कोरडी आणि फिकट दिसणे
- शेणाला अतिशय घाण वास येणे
- वारंवार सर्दी, ताप, जुलाब होणे
- जनावर सुस्त व थकलेले दिसणे
या लक्षणांकडे दुर्लक्ष केल्यास रोग गंभीर होऊ शकतो आणि काही वेळा जनावराचा मृत्यूही होऊ शकतो.
पशुवैद्यकीय सल्ल्याचे महत्त्व
जनावरांना स्वतःहून औषधे देणे धोकादायक ठरू शकते. अनेकदा चुकीच्या मात्रेमुळे जनावरांना दुष्परिणाम होतात. त्यामुळे कोणतेही औषध देण्यापूर्वी स्थानिक पशुवैद्यकीय अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधणे महत्त्वाचे आहे. ते जनावरांची तपासणी करून:
- योग्य औषध निवडतात
- योग्य मात्रा सुचवतात
- उपचाराचा कालावधी ठरवतात
शासकीय पशुवैद्यकीय केंद्रांमध्ये या सेवा मोफत किंवा अल्पदरात उपलब्ध असतात.
गोठा व्यवस्थापन आणि स्वच्छता
पावसाळ्यात गोठ्याचे व्यवस्थापन हे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. सततचा पाऊस आणि चिखलामुळे ओलसर गोठ्यांमध्ये जंतू आणि बुरशी वाढतात, ज्यामुळे जनावरांना त्वचारोग, खवखव, पाय फुटणे, सडलेले खुर यांसारख्या समस्या निर्माण होतात. गोठा व्यवस्थापनासाठी पुढील गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत:
- रोज गोठा झाडणे आणि स्वच्छ ठेवणे
- जनावरांना कोरड्या जागी ठेवणे
- पिण्याचे पाणी नेहमी स्वच्छ असावे
- चारा ठेवण्याचे ठिकाण उंच आणि कोरडे असावे
- गोठ्याभोवती पाणी साचणार नाही याची काळजी घेणे
स्वच्छ गोठा हेच जनावरांच्या चांगल्या आरोग्याचे पहिले पाऊल आहे.
Take Care of Animals | लसीकरणाचा प्रभाव
लसीकरणामुळे जनावरांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते. मागील काही वर्षांपासून लम्पी त्वचारोगामुळे शेकडो जनावरांचा मृत्यू झाला आहे. याला प्रतिबंध करण्यासाठी लसीकरण अत्यंत उपयुक्त आहे. याशिवाय, FMD, ब्रुसेलोसिस, रिंगवर्म अशा आजारांपासून जनावरांना सुरक्षित ठेवण्यासाठी नियमित लसीकरण आवश्यक आहे.
लसीकरणाच्या तारखा, डोस, आणि प्रकार यासाठी जिल्हा पशुसंवर्धन विभाग वेळोवेळी माहिती देतो. जनावरांना वर्षातून एकदा किंवा आवश्यकतेनुसार लस देणे पशुपालकांनी आपल्या दैनंदिन व्यवस्थापनात समाविष्ट करायला हवे.
संतुलित आहाराचे महत्त्व
जनावरांचे आरोग्य, उत्पादनक्षमता आणि आयुर्मान यांचा थेट संबंध त्यांच्या आहाराशी असतो. आजच्या आधुनिक पशुपालनाच्या युगात केवळ भरपूर चारा देणे पुरेसे नाही, तर त्या चाऱ्यात पोषणमूल्यांची योग्य समतोलता असणे अत्यंत आवश्यक आहे. यालाच संतुलित आहार असे म्हणतात. संतुलित आहार म्हणजे असा आहार ज्यामध्ये प्रथिने, कार्बोहायड्रेट्स, चरबी, खनिजद्रव्ये, जीवनसत्त्वे आणि पाणी यांचे योग्य प्रमाणात मिश्रण असते. अशा प्रकारचा आहार जनावरांच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण करतो आणि त्यांना निरोगी ठेवतो.
गर्भवती जनावरे, दुभती जनावरे, वासरं, तसेच कामासाठी वापरली जाणारी बैलजोडी प्रत्येक प्रकारच्या जनावरांना त्यांच्या वयानुसार, वजनानुसार, कामाच्या स्वरूपानुसार आणि शारीरिक स्थितीनुसार आहाराचे प्रमाण वेगळे असते. उदा. दुभत्या जनावरांसाठी प्रथिनांची गरज अधिक असते कारण ती दूध निर्मितीमध्ये मदत करतात. त्यांना पुरेसा प्रथिनयुक्त घटक नसल्यास दूधाचे प्रमाण कमी होते, दुधातील स्निग्धांश घसरतो आणि जनावर थकून जाते. याउलट, वासरांच्या वाढीसाठी जीवनसत्त्वे आणि खनिजद्रव्यांचा समतोल महत्त्वाचा ठरतो.
संतुलित आहारात कोरडा व ओला चारा, कडधान्यांपासून मिळणारी दाणेवर्गीय खाद्यपदार्थ, किटकनाशक व खत न दिलेला हिरवा चारा, चापटा (जसे की गव्हाचा भूसा), युरिया मिसळलेला पोषण मिश्रण आणि खनिज मिश्रण यांचा समावेश असतो. या सर्व घटकांचे प्रमाण योग्य राखल्यास पचनक्रिया सुरळीत राहते, आतड्यांचे कार्य नीट चालते आणि रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत राहते. विशेषतः पावसाळ्यात व थंडीच्या दिवसांत, रोगप्रतिकारशक्ती टिकवून ठेवण्यासाठी आहारातील जीवनसत्त्वे ‘ए’ आणि ‘डी’ खूप महत्त्वाची ठरतात.
आज अनेक पशुपालक केवळ भरपूर चारा देण्यावर भर देतात, पण पोषणमूल्यांचा विचार न केल्यामुळे जनावरे सुदृढ दिसत असूनही आतून कमकुवत राहतात. काही वेळा दुभत्या जनावरांमध्ये दूध उत्पादन चांगले सुरू असूनही काही महिन्यांनी दूध एकाएकी घटते. यामागे अनेक वेळा खनिज मिश्रणाचा अभाव किंवा आहारात प्रथिनांचे कमी प्रमाण हे मुख्य कारण असते. त्याशिवाय, जर पाण्याचा योग्य पुरवठा होत नसेल, तर शरीरातील जैविक प्रक्रिया खंडित होतात आणि जनावर सुस्तावते.
संतुलित आहार हे केवळ रोगप्रतीकारक शक्ती वाढवण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते जनावराच्या संपूर्ण आरोग्यचक्रावर परिणाम करते. उदाहरणार्थ, वेळेवर गर्भधारणेच्या बाबतीतही पोषणयुक्त आहाराचा मोठा वाटा असतो. अनेक वेळा उष्मावस्थेतही गर्भधारणा होत नाही, यामागे हॉर्मोनल असंतुलन असते, जे संतुलित आहारामुळे टाळता येते. याशिवाय, संतुलित आहारामुळे जनावरांचे वजन नियंत्रित राहते, पायांच्या सांध्यांवर ताण येत नाही, त्यामुळे जनावर अधिक काळ उपयोगी राहते.
ग्रामीण भागात अनेकदा चाऱ्याचा अभाव असतो, पण जर उपलब्ध संसाधनांचा योग्य वापर करून आहाराचे संतुलन राखले, तर कमी खर्चातही उत्कृष्ट उत्पादन शक्य होते. उदा. गव्हाच्या भुस्यामध्ये थोडे कडधान्य, लवकर पचणारे हिरवे चारे आणि खनिज मिश्रण घालून दिल्यास संपूर्ण पोषणमूल्ये मिळू शकतात. यासाठी पशुसंवर्धन विभागाचे तज्ज्ञ, कृषी विज्ञान केंद्रे किंवा खाजगी पशुवैद्यकीय सल्लागारांचे मार्गदर्शन घेणे उपयुक्त ठरते.
Take Care of Animals | रोगांची प्राथमिक लक्षणे ओळखणे
पशुधनाच्या संगोपनात रोग ओळखण्याची क्षमता ही एक अत्यंत महत्त्वाची कौशल्य असते. अनेकदा जनावरांमध्ये आजाराची सुरुवात होण्याआधीच काही लक्षणे दिसू लागतात, मात्र पशुपालकांचा त्याकडे दुर्लक्ष झाल्यामुळे तो आजार बळावतो आणि त्याचे गंभीर परिणाम जनावराच्या आरोग्यावरच नव्हे तर पशुपालकाच्या आर्थिक स्थितीवरही होतात. म्हणूनच रोगाची प्राथमिक लक्षणे ओळखणे ही एक सजग पशुपालकाची जबाबदारी आहे.
कोणत्याही रोगाची सुरुवात ही सहसा जनावराच्या वागणुकीत बदल होण्यापासून सुरू होते. उदाहरणार्थ, एरव्ही आनंदाने चारणाऱ्या किंवा चावायला सतत रवंथ करणाऱ्या जनावराचे वर्तन अचानक सुस्त होणे, अन्नाकडे दुर्लक्ष करणे, एका कोपऱ्यात एकटे बसून राहणे किंवा सतत डोके व शेपटी खाली ठेवणे ही लक्षणे आजाराची शक्यता दर्शवतात. अशा वेळी जनावरांच्या हालचालींवर बारीक लक्ष ठेवले पाहिजे.
भूक मंदावणे हे कोणत्याही आजाराचे पहिले लक्षण मानले जाते. जर जनावर नेहमीपेक्षा कमी अन्न घेत असेल किंवा चारा समोर ठेवला असतानाही तो नाकारत असेल, तर पचनसंस्थेमध्ये काहीतरी बिघाड असण्याची शक्यता लक्षात घ्यावी. काही वेळा जनावर ओकाऱ्या करते, रवंथ थांबते किंवा अतिसार होतो. पोट फुगल्यास आतड्यांत गॅस अडकलेला असतो आणि त्यामुळे अधिक त्रास होऊ शकतो.
अनेक संसर्गजन्य आजारांमध्ये ताप ही एक सामान्य प्रतिक्रिया असते. जनावराचे शरीर गरम वाटणे, डोळे लालसर होणे, नाकातून पू किंवा पाणी वाहणे, श्वास घेण्याची गती वाढणे, खोकला येणे वा छातीत घरघर होणे ही लक्षणे रोगाची चाहूल देतात. काही वेळा त्वचेवर लालसर गाठी, खवखव, खाज येणे किंवा केस गळणे यासारखे बदलही त्वचारोगाची सुरुवात सूचित करतात. विशेषतः पावसाळ्यात अशा प्रकारचे बुरशीजन्य त्वचारोग अधिक प्रमाणात आढळतात.
दुधाळ जनावरांमध्ये लक्षणांची एक वेगळी मालिका दिसून येते. दूध कमी येणे, दुधाचा रंग बदलणे, त्यामध्ये गाठी किंवा तवंग दिसणे, दूध काढताना जनावर कुरकुर करणे किंवा मागे ढकलणे यावरून जनावर दुभत्या अवस्थेत आजारी असल्याचे लक्षात येते. यासोबतच जर जनावर लंगडत असेल, पाय सूजलेला दिसत असेल, चालण्यात बिघाड जाणवत असेल, तर खुरांमध्ये इजा, सड किंवा सांधेदुखीचे संकेत मिळतात.
कधी कधी काही मानसिक लक्षणेदेखील दिसतात. जनावर सतत ओरडत असेल, भिंतीवर डोके आपटत असेल किंवा इतर जनावरांवर आक्रमक वागणूक दाखवत असेल, तर हे मेंदूविकार, विषबाधा किंवा रेबीजसारख्या अत्यंत गंभीर आजारांचे संकेत असू शकतात. अशा वेळी कोणतीही विलंब न करता तातडीने पशुवैद्यकीय अधिकाऱ्यांचा सल्ला घेणे आवश्यक असते.
एक सजग पशुपालक नेहमी आपल्या जनावरांमध्ये होणाऱ्या सूक्ष्म बदलांकडे लक्ष ठेवतो. दररोज सकाळी व संध्याकाळी जनावरांची सामान्य तपासणी करणे, त्यांच्या खाण्या-पिण्याच्या सवयी, चालणे, हालचाल, दूध उत्पादन, शेण व लघवीचे स्वरूप आणि त्वचेची स्थिती यावर नजर ठेवणे फार महत्त्वाचे ठरते. ही निरीक्षणे जर नियमित पद्धतीने केली गेली, तर कोणताही आजार अगदी सुरुवातीच्या टप्प्यावरच ओळखून त्यावर योग्य उपाय करता येतो.
अशा प्रकारच्या सजगतेमुळे केवळ जनावरांचे प्राण वाचवता येतात असे नाही, तर उत्पादनक्षमता वाढवून आर्थिक स्थैर्यही मिळवता येते. त्यामुळे आजच्या काळातील आधुनिक पशुपालनात रोगांची प्राथमिक लक्षणे ओळखणे ही केवळ कौशल्य नसून एक गरज बनली आहे. हीच खरी पशुपालकाची यशस्वीतेकडे नेणारी पहिली पायरी आहे.
Take Care of Animals | निष्कर्ष
पावसाळा हा शेतीसाठी जितका उपयुक्त तितकाच पशुपालनासाठी आव्हानात्मक असतो. मात्र, योग्य नियोजन, पशुवैद्यकीय सल्ला, जंतनाशक औषधोपचार, लसीकरण आणि स्वच्छ गोठा यामुळे आपण ही आव्हाने यशस्वीपणे पार करू शकतो. सजग पशुपालकच आपले जनावर निरोगी ठेवतो आणि आपली दुग्धव्यवसायातील कमाई वाढवतो.