Summer Heat Problem | सध्या महाराष्ट्रात सुरू असलेल्या उन्हाळ्याच्या हंगामाने यंदा एक नवा विक्रम गाठला आहे. एप्रिल महिन्याच्या सुरुवातीपासूनच तापमान झपाट्याने वाढत असून अनेक भागांत पारा ४३ अंशांच्या वर गेला आहे. हे तापमान केवळ आकडेवारीपुरते महत्त्वाचे नसून यामुळे ग्रामीण व शहरी भागांतील नागरिकांच्या दैनंदिन जीवनावर प्रत्यक्ष परिणाम होत आहे.
Summer Heat Problem | तापमानवाढीची सातत्यपूर्ण तीव्रता
दरवर्षी एप्रिल सुरू झाला की जणू वातावरण पेटले आहे, असा अनुभव प्रत्येक मराठी नागरिकाला येतो आहे. हिवाळा संपताच उन्हाच्या झळा अंग चटके देऊ लागतात आणि संपूर्ण महाराष्ट्र या उष्णतेच्या लाटेखाली घामाघूम होतो. काही वर्षांपूर्वी जे तापमान मे महिन्यात अनुभवले जात होते, तेच आता एप्रिलमध्ये गाठले जात आहे, ही चिंतेची बाब आहे.
गावांतील शांतता: लोकांची घरातून बाहेर पडण्याची टाळाटाळ
सामान्यतः ग्रामीण भागात सकाळी व संध्याकाळी गावपातळीवर नागरिकांची वर्दळ मोठ्या प्रमाणावर दिसून येते. परंतु सध्या परिस्थिती पूर्णतः बदलली आहे. वाढत्या उष्णतेमुळे लोक सकाळी लवकरच बाजार, शेत किंवा अंगणातील कामे उरकून पुन्हा घरात परत येत आहेत. दुपारी तर रस्ते निर्मनुष्य होतात. शाळा सुटताच विद्यार्थीही थेट घरी जातात, खेळ किंवा मैदानी उपक्रम बंद पडले आहेत.
Summer Heat Problem | शेतकऱ्यांच्या जीवनात मोठा बदल
उन्हाळ्याच्या वाढत्या तीव्रतेने महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांच्या जीवनात गेल्या काही वर्षांत प्रचंड बदल घडवून आणले आहेत. तापमानात होणारी वाढ ही केवळ हवामानातील घटना न राहता, ती आता त्यांच्या दैनंदिन जीवनशैलीपासून ते शेतीच्या पद्धतींपर्यंत अनेक गोष्टींवर परिणाम करणारी ठरली आहे.
1.सकाळी सुर्योदयाच्या आधीपासूनच कामाची लगबग
पूर्वी शेतकरी सकाळी ७-८ च्या सुमारास शेतात जायचे आणि दुपारी १२ पर्यंत काम करून परत यायचे. पण सध्याची परिस्थिती बघता अनेक शेतकरी पहाटे ४.३० वाजता उठून अंधारातच शेताकडे निघतात. कारण सकाळी ८ नंतर उन्हाची तीव्रता असह्य होऊ लागते. त्यामुळे जास्तीत जास्त काम सूर्य उगवण्याआधी उरकण्याचा प्रयत्न केला जातो.
2.दुपारच्या वेळी शेतं ओस पडलेली असतात
एकेकाळी शेतांमध्ये दिवसभर गडबड, बैल, यंत्र आणि मजुरांची वर्दळ असायची. पण आता दुपारच्या वेळेस ती संपूर्ण वस्ती ओसाड वाटते. कारण उन्हाळ्यात दुपारच्या वेळेस उन्हात उभं राहणं म्हणजे अंगाची झीज होण्यासारखं. मजूरही आता फक्त पहाटे व संध्याकाळच्या शिफ्टमध्ये काम करण्यास तयार होतात.
3.सिंचन वेळा आणि पाण्याच्या व्यवस्थापनात बदल
पाणी मोटारीद्वारे उपसण्याचं काम पूर्वी रात्रीच्या वेळेस होत असे, जेव्हा वीज मिळत असे. आता सौरऊर्जा प्रणालीमुळे दिवसभर वीज उपलब्ध आहे, त्यामुळे शेतकरी सकाळीच पाणी मारायला सुरुवात करतात. मात्र, यामुळे पाण्याचा अत्यधिक वापर होतो, परिणामी विहिरी लवकर आटतात आणि पिण्याच्या पाण्याची टंचाई भासू लागते.
4.शारीरिक थकवा आणि आरोग्यावर परिणाम
उन्हाच्या झळांमुळे शेतकऱ्यांच्या शरीरावर ताण वाढतो. विशेषतः ज्येष्ठ शेतकरी, महिला आणि मजूर वर्ग यांना उष्माघात, डोकेदुखी, चक्कर, अशक्तपणा यांचा त्रास होत आहे. उन्हात सलग काही तास काम करणं म्हणजे शरीराची सहनशक्ती संपवून टाकण्यासारखं आहे. त्यामुळे शेतकऱ्यांना आता शारीरिक श्रमांपेक्षा यंत्रांवर अधिक अवलंबून राहावं लागत आहे.
5.कुटुंबातील दिनक्रमातही बदल
शेतात जाण्याची वेळ बदलल्याने संपूर्ण कुटुंबाचा दिनक्रम विस्कळीत झाला आहे. शेतकरी पहाटे ४-५ वाजता उठतो, त्यामुळे त्याच्या जेवणाच्या वेळा लवकर होतात. घरातली मंडळीही लवकर उठून त्याला डब्बा, चहा तयार करून द्यायला लागतात. मुलांची शाळा असो वा नाही, घरात सकाळपासून हालचाल सुरू होते. महिलांवरही त्यामुळे अधिक भार पडतो.
सौरऊर्जेचा वाढता वापर आणि त्याचे दुधारी परिणाम
सौरऊर्जा, अर्थात सूर्याच्या प्रकाशातून ऊर्जा मिळवण्याची प्रक्रिया, आता जागतिक पातळीवर एक अत्यंत महत्वाचा पर्यायी ऊर्जा स्रोत बनला आहे. भारतासारख्या देशात, जिथे उष्णतेचा प्रचंड ताण असतो, तिथे सौरऊर्जा वापराचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. विशेषतः शेती क्षेत्रात सौरऊर्जेचा वापर दिवसेंदिवस वाढताना दिसत आहे. जरी या सौरऊर्जेचा वापर काही दृष्टीकोनातून फायदेशीर ठरत असला, तरी त्याचे काही दुधारी परिणाम देखील आहेत. चला तर मग, सौरऊर्जेच्या वापराबद्दल आणि त्याच्या फायदे-तोट्यांबद्दल सखोलपणे जाणून घेऊयात.
पारंपरिक ऊर्जा स्रोतांचा वापर कमी करण्यासाठी आणि पर्यावरणीय नुकसान टाळण्यासाठी सौरऊर्जेचा वापर महत्त्वाचा ठरला आहे. सौरऊर्जा वापरण्यामुळे विजेची निर्मिती, पाणी उचलणे, आणि शेतकऱ्यांना विविध साधनांची ऊर्जा मिळवणे शक्य होते. विशेषतः शेतकऱ्यांनी त्यांच्या शेतातील विहिरींवर आणि पंपांवर सौरऊर्जा वापरण्यास सुरुवात केली आहे.
सर्वप्रथम, शेतकऱ्यांना विद्युत पुरवठ्यातील अनियमितता आणि दुरुस्तीच्या समस्यांपासून मुक्तता मिळाली आहे. सौरऊर्जेचे पॅनेल्स स्थापित केल्यावर, शेतकऱ्यांना २४ तास वीज मिळू शकते आणि यामुळे त्यांचा सिंचन व्यवस्थापन खूप सोपा आणि प्रभावी झाला आहे.
Summer Heat Problem | पाण्याची टंचाई: गावागावांत गंभीर स्थिती
१. जलवायू बदल
पाणी टंचाईची एक मुख्य कारण म्हणजे जलवायू बदल. वर्षानुवर्षे वाढत असलेली उष्णता, कमी होणारे पाऊस, आणि असमान पर्जन्यमान यामुळे जलस्रोतांचा स्तर खालावत आहे. महाराष्ट्रातील अनेक भागात मार्च आणि एप्रिल महिन्यातील पाऊस सामान्यपेक्षा कमी होत आहे. परिणामी, जमिनीतील पाणी कमी होत आहे आणि पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न गंभीर बनतो.
२. जलस्रोतांचा अनियंत्रित वापर
मुलभूत पाणी पुरवठ्याची प्रणाली असलेल्या नद्या, तळे, वाईन, आणि तलाव यांचा असमतोल वापर देखील पाणी टंचाईला कारणीभूत ठरतो. पाणी अधिक वापरण्यामुळे नद्या, तळे, आणि ताज्या पाण्याच्या स्रोतांमध्ये कमी होणे सुरू होते. तळे आणि विहिरींमध्ये पाणी बऱ्याच ठिकाणी कमी झाले आहे. शेतकरी आपल्या पिकांना पाणी देण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर पंपांचा वापर करत असल्यामुळे भूमिगत जलस्तर घटतो.
३. अपुरे जलव्यवस्थापन
पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन आणि संकलन देखील पाणी टंचाईचे प्रमुख कारण आहे. गावांत पाणी संवर्धनासाठी विशेष उपाय योजना कमी असतात. अनेक ठिकाणी पाणी संरचनांची देखभाल नाही. पाणी वापरण्यासाठी योग्य पद्धती, जसे की वर्षाऋतूतील पाणी संकलन आणि त्याची पुनर्वापर प्रणाली, यांचा अभाव आहे.
४. जलप्रदूषण
जलप्रदूषण देखील पाणी टंचाईला आणखी गडद करते. औद्योगिक रासायनिक प्रदूषण, घरगुती गटारांचे अपवर्तित आणि कीटकनाशकांच्या वापरामुळे पाणी दूषित होऊन त्याचे वापरासाठी अयोग्य बनते. या प्रदूषणामुळे पाणी पिण्याच्या योग्यतेला धोका निर्माण होतो.
विजेची मागणी घटली, पण धोका वाढला
पूर्वी उन्हाळ्यात विजेच्या अभावामुळे आंदोलनं होत असत. विजेची कमतरता, शेड्युलमधील बदल, आणि वितरणातील अडचणी या सर्व तक्रारी सौरऊर्जेमुळे कमी झाल्या आहेत. यंदा वीज महावितरणकडे अजूनपर्यंत मोठी मागणी आली नाही, ही सकारात्मक बाब असली तरी पर्यावरणीय दृष्टीने ही स्थिती चिंताजनक आहे.
कारण विजेवरचा ताण हलका झाला असला तरी भूजलसाठ्यांवरचा ताण मात्र वाढला आहे. म्हणजेच एका समस्येचे निराकरण करताना दुसरी गंभीर समस्या निर्माण झाली आहे. अलीकडे सौरऊर्जा तंत्रज्ञानाने मोठ्या प्रमाणावर लोकप्रियता मिळवली आहे. शेतकऱ्यांसाठी सौरऊर्जा पंप आणि घराघरांत सौर पॅनेल्स बसवण्याचा ट्रेंड वाढला आहे. यामुळे वीज वापरावर अवलंबून असलेले शेतकरी आणि नागरिक, स्वतःच्या वीज आवश्यकता पूर्ण करू लागले आहेत. यामुळे वीज वितरण कंपन्यांना दिलेल्या मागणीमध्ये घट झाली आहे.
लोकांनी घरातील उपकरणांचा वापर अधिक बचतशील बनवला आहे. एलईडी बल्ब, ऊर्जा बचत करणारे पंखे, आणि उच्च कार्यक्षमतेचे एसी वापरणे यासारखे उपाय घेतले जात आहेत. यामुळे, मागणी कमी होत आहे. उद्योग क्षेत्रातील देखील काही कंपन्या अधिक ऊर्जायुक्त उपकरणे वापरून उर्जा बचत करत आहेत. त्यामुळे त्यांना विक्री व उर्जेची मागणी घटली आहे.
शहरीकरणाच्या वाढीमुळे ग्रामीण भागातील वीज वापराचे प्रमाण कमी झाले आहे. अनेक गावांमध्ये वीज पुरवठ्याची पद्धत बदलली असून, लोक पिऊन वीज घ्यायचे वगळून, सौर पॅनेल आणि पवन ऊर्जा सारख्या पर्यायी साधनांचा वापर करत आहेत. कोविड-19 महामारीच्या काळानंतर अनेक कंपन्यांनी घरून काम करण्याचा पर्याय सुरू केला आहे. यामुळे घरातील वीज वापरात काही प्रमाणात घट झाली आहे. तसेच, सार्वजनिक ठिकाणी आणि ऑफीसमध्ये वापर होणारी वीज कमी झाली आहे.
Summer Heat Problem | सौरऊर्जेचा शाश्वत वापर गरजेची दिशा
सौरऊर्जा ही निसर्गदत्त आणि स्वच्छ ऊर्जा असली तरी तिचा वापर विवेकपूर्ण हवा. शेतकऱ्यांनी दिवसभर मोटार चालू न ठेवता ठरावीक वेळेतच पाण्याचा उपसा करावा. जलसंधारण, ठिबक सिंचन, शाश्वत शेती या बाबींवर भर दिला पाहिजे.
राज्य शासन आणि पंचायत संस्थांनी सौरऊर्जेचा वापर शिस्तबद्ध करण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि नियमावली तयार करायला हवी. अन्यथा पुढील काही वर्षांत भूजलटंचाईचा स्फोट होण्याची भीती आहे.
उष्णतेचा आरोग्यावर होणारा परिणाम
वाढत्या तापमानाचा आरोग्यावर परिणाम होतो, हे आता अनेक आरोग्य तज्ज्ञही सांगत आहेत. लहान मुले, वृद्ध नागरिक, रस्त्यावर काम करणारे मजूर, पोलीस, हमाल वर्ग हे सर्व उष्माघाताच्या जास्त धोख्यात आहेत.
उष्माघात टाळण्यासाठी घ्यावयाची काळजी:
- भरपूर पाणी प्यावे व शरीर हायड्रेट ठेवावे
- शक्य असल्यास दुपारी ११ ते ४ दरम्यान घरातच राहावे
- डोक्यावर टोपी, अंगावर सुताचे व हलके कपडे वापरावेत
- लिंबूपाणी, सरबत, ताक यांचे सेवन करावे
- शारीरिक काम टाळावे व विश्रांती घ्यावी
भविष्याची दिशा: दीर्घकालीन धोरणांची गरज
सध्या आपण उष्णतेचा परिणाम केवळ एक ऋतू म्हणून पाहतो. मात्र ही समस्या हवामान बदलाशी जोडलेली असल्यामुळे तिचे निराकरणही दीर्घकालीन आणि धोरणात्मक असायला हवे.
राज्य शासनाने सौरऊर्जेच्या वापराबाबत नवे धोरण आखणे, भूजल कायद्यांची अंमलबजावणी करणे, वॉटर ऑडिट करणे, व जलसंधारण प्रकल्पांना गती देणे आवश्यक आहे.
Summer Heat Problem | निष्कर्ष
उष्णतेची लाट, वाढता सौरऊर्जेचा वापर, पाण्याचा झपाट्याने होत असलेला उपसा आणि बदलती जीवनशैली हे सारे घटक एकमेकांशी निगडीत आहेत. सौरऊर्जा हे वरदान असले तरी त्याचा अनियंत्रित वापर भविष्यात संकट निर्माण करू शकतो.
तरीही आपण एक जबाबदार नागरिक म्हणून या उष्णतेचा मुकाबला करताना, पाणी आणि ऊर्जा यांचे शाश्वत व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे. म्हणूनच, ‘सौर’सारखी ऊर्जा वापरताना आपला पर्यावरणीय विचार शाबूत ठेवणं हेच शहाणपण ठरेल.