Soil Testing | फळबागेमधून भरघोस उत्पादन मिळवण्यासाठी जमिनीची सुपीकता आणि पोत याची योग्य काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. माती परीक्षण करून जमिनीत कोणती अन्नद्रव्ये उपलब्ध आहेत आणि कोणती अन्नद्रव्ये कमी प्रमाणात आहेत हे ओळखणे शक्य होते. त्यामुळे शास्त्रशुद्ध पद्धतीने खत व्यवस्थापन करणे सोपे जाते. हा लेख फळबागेसाठी माती परीक्षणाच्या संपूर्ण प्रक्रियेवर प्रकाश टाकतो.
Soil Testing | माती नमुना घेण्याची शास्त्रशुद्ध पद्धत
१. फळबाग जुनी असल्यास
जर फळझाडांची वाढ चांगली झाली असेल आणि फळबाग अनेक वर्षांची असेल, तर जमिनीतील अन्नद्रव्यांचे योग्य परीक्षण होण्यासाठी माती नमुना योग्य पद्धतीने घ्यावा.
- झाडाच्या बुंध्यापासून २ ते ४ फूट लांब अंतरावरून मातीचे नमुने घ्यावेत.
- झाडाची सावली १२ वाजता ज्या भागात पडते, त्या क्षेत्राच्या बाहेरचा १.५ ते २ फूट भाग वगळून मध्य भागातून माती गोळा करावी.
- मातीचा नमुना १२ इंच (३० सेमी) खोलीपर्यंत घ्यावा, कारण याच खोलीत अन्नद्रव्ये अधिक प्रमाणात आढळतात.
२. नव्याने तयार केलेल्या फळबागेसाठी
नवीन लागवड केलेल्या फळबागेत माती परीक्षण करताना अधिक खोलवर नमुने घेणे आवश्यक असते.
- मातीचे नमुने १०० सेमी खोलीपर्यंत घेतले जातात.
- प्रत्येक ३० सेमी अंतरावर स्वतंत्र थर करून माती गोळा करावी.
- जर जमिनीत मुरुमाचा स्तर आढळला, तर त्यानंतर नमुने गोळा करणे थांबवावे.
३. ठिबक सिंचन प्रणाली असलेल्या फळबागांसाठी
ठिबक सिंचनामुळे जमिनीत ओलसर भाग तयार होतो, ज्यामुळे अन्नद्रव्यांचे प्रमाण बदलते.
- नमुने घेताना झाडाखालील ओल्या मातीचा कंद तयार होतो, त्या कंदाच्या बाजूंनी नमुने घ्यावेत.
- ओली माती प्रथम सावलीत वाळवून नंतर प्रयोगशाळेत पाठवावी, अन्यथा अहवाल चुकीचा येऊ शकतो.
Soil Testing | माती परीक्षणाचे फायदे
- सुपीकतेचे मूल्यमापन – जमिनीतील महत्त्वाची अन्नद्रव्ये (नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम, सूक्ष्म अन्नद्रव्ये) किती प्रमाणात आहेत हे समजते.
- खतांचा संतुलित वापर – आवश्यक तेवढेच खत वापरल्याने उत्पादन खर्च कमी होतो आणि मातीची गुणवत्ता राखली जाते.
- फळबागेसाठी योग्य जमिनीची निवड – विशिष्ट फळपिकांसाठी जमिनीची pH आणि पोत योग्य आहे का, हे समजते.
- मृदा आरोग्य सुधारते – जैविक आणि सेंद्रिय खतांचा प्रभावी वापर करून मातीचे आरोग्य टिकवता येते.
माती नमुना घेताना घ्यावयाची विशेष काळजी
- मातीचा नमुना घेण्यासाठी फावडे, कुदळ, खुरपी यांसारखी उपकरणे स्वच्छ असावीत.
- रासायनिक खत दिल्यानंतर तीन महिने नमुना घेऊ नये.
- वेगवेगळ्या प्रकारच्या जमिनीतील नमुने एकत्र करू नयेत.
- मातीचा नमुना घेण्यासाठी कापडी पिशवी वापरावी, खताच्या रिकाम्या पिशव्यांचा उपयोग करणे टाळावे.
- शेतातील खते साठवणारी जागा, कचरा टाकण्याची जागा, जनावरे बसण्याचे ठिकाण, विहिरीजवळील भाग आणि शेताचे बांध याठिकाणी नमुने घेणे टाळावे.
- मातीचा नमुना घेतल्यानंतर लवकरात लवकर प्रयोगशाळेत पाठवावा.
- माती परीक्षण आणि नमुना प्रयोगशाळेत पोहोचविण्याच्या दरम्यान दोन आठवड्यांपेक्षा अधिक वेळ जाऊ देऊ नये.
- माती परीक्षणासाठी लोखंडी अवजारांचा वापर टाळावा, कारण त्यामुळे सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे प्रमाण बदलू शकते.
Soil Testing | माती परीक्षणासाठी आवश्यक माहिती
मातीचा नमुना पाठवताना पुढील माहिती सोबत द्यावी
- शेतकऱ्याचे पूर्ण नाव व पत्ता
- गट / सर्वे नंबर
- बागायत / कोरडवाहू जमीन प्रकार
- ओलीताचे साधन आणि जमिनीचा निचरा
- जमिनीचा प्रकार (हलकी / मध्यम / भारी)
- जमिनीचा रंग (काळी / भुरकट / तांबडी)
- मागील आणि पुढील हंगामातील पीक माहिती आणि अपेक्षित उत्पादन
- वापरलेली खते व त्याचे प्रमाण
माती परीक्षण अहवाल व त्याचा उपयोग
माती परीक्षण प्रयोगशाळेत केल्यानंतर अहवालामध्ये सामू (pH), क्षारता, चुनखडीचे प्रमाण, नत्र (N), स्फुरद (P), पालाश (K), गंधक (S), लोह (Fe), जस्त (Zn), तांबे (Cu), मँगनीज (Mn) आणि बोरॉन (B) यांसारख्या अन्नद्रव्यांची माहिती दिली जाते.
Soil Testing | मृदा सामू आणि त्यावर उपाययोजना
- सामू ६.५ ते ७.५ असल्यास मृदा सुपीक मानली जाते आणि पिकांना आवश्यक अन्नद्रव्ये सहज उपलब्ध होतात.
- सामू ६.५ पेक्षा कमी (आम्लयुक्त मृदा) असल्यास चुनखडीचा उपयोग करावा.
- सामू ७.५ पेक्षा अधिक (विम्ल मृदा) असल्यास जिप्समचा वापर करून सुधारणा करावी.
- चुनखडीयुक्त जमिन सुधारण्यासाठी गंधकयुक्त खते वापरणे गरजेचे आहे.
Soil Testing | निष्कर्ष
माती परीक्षण हा फळबाग व्यवस्थापनाचा सत्यशोधक आणि शास्त्रीय आधार असलेला टप्पा आहे. योग्य वेळी माती परीक्षण करून, जमिनीतील अन्नद्रव्यांचे संतुलन राखल्यास उत्पादन अधिक आणि दर्जेदार मिळते. त्यामुळे माती परीक्षण नियमित पद्धतीने करून त्यानुसार खत व्यवस्थापन करणे अत्यावश्यक आहे. योग्य पद्धतीने खत व्यवस्थापन केल्यास झाडांची वाढ निरोगी होते आणि फळांची प्रत सुधारते. परिणामी, शेतकऱ्यांचे उत्पादन आणि नफा दोन्ही वाढते.
फळबागेसाठी सेंद्रिय पदार्थांचा वापर करून मृदासंवर्धन करणे देखील महत्त्वाचे आहे. गूळ, जिवामृत, कंपोस्ट खत, शेणखत आणि निंबोळी पेंड यांसारखे सेंद्रिय घटक वापरल्याने जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि केवळ रासायनिक खतांवर अवलंबून राहण्याची गरज कमी होते.
म्हणूनच, माती परीक्षण हा शाश्वत शेतीचा मूलमंत्र आहे!