Sandalwood Farming | “शेती परवडत नाही” असं म्हणत अनेक शेतकरी हतबलतेने हात झटकताना दिसतात. वाढती उत्पादनखर्च, बाजारात दरातील अनिश्चितता, हवामानातील बदल आणि कर्जाचा भार या सर्वांनी पारंपरिक शेती अडचणीत आली आहे. मात्र याच शेतीत काही शेतकरी नाविन्यपूर्ण प्रयोग करून यशाच्या शिखरावर पोहोचले आहेत. याचे ज्वलंत उदाहरण म्हणजे अहिल्यानगर जिल्ह्यातील राजेंद्र रावसाहेब गाडेकर, ज्यांनी चंदन शेती करून कोट्यवधी रुपयांची उलाढाल साधली. त्यांनी तब्बल 27 एकर जमिनीवर 14,000 चंदनाची झाडं लावली आणि काही वर्षांतच जबरदस्त आर्थिक यश मिळवलं.
तर मग असा प्रश्न पडतो, चंदन शेती खरंच इतकी फायदेशीर आहे का? आणि ही शेती इतर शेतकऱ्यांनी कशी करावी? याच गोष्टींचा आपण सविस्तर आढावा घेणार आहोत.
Sandalwood Farming | चंदन लाकूड: भारतातील सर्वात मौल्यवान निसर्गसंपत्ती
भारतामध्ये हजारो वर्षांपासून पवित्र मानली जाणारी वनस्पती म्हणजे चंदन. चंदनाचं लाकूड हे केवळ एक सुगंधी लाकूड नाही, तर भारतीय संस्कृती, धर्म, औषधशास्त्र आणि अर्थव्यवस्थेचा गाभा आहे. वैदिक काळापासून चंदनाचा उल्लेख पूजा, संस्कार आणि औषधांमध्ये होत आलेला आहे. हिंदू, बौद्ध, जैन आदी धर्मांमध्ये चंदन हे शुद्धतेचं आणि शांततेचं प्रतीक मानलं जातं. देवळांमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या उटण्या, मंदिरात लावल्या जाणाऱ्या टिका आणि धार्मिक विधींच्या वेळी केलेला चंदनाचा उपयोग हा केवळ परंपरेचा भाग नसून, मानसिक समाधान आणि अध्यात्मिक शांतीसाठीही उपयुक्त मानला जातो.
चंदनाच्या लाकडाचं महत्त्व केवळ धार्मिक किंवा सांस्कृतिक पुरते मर्यादित नाही. आयुर्वेदात चंदनाचा वापर एक अमूल्य औषधी घटक म्हणून केला जातो. त्याचा उपयोग त्वचारोगांवर उपचार करण्यासाठी, ताप कमी करण्यासाठी, तसेच मनःशांतीसाठी केला जातो. चंदनाचे उटणं त्वचेवरील उष्णता आणि पुरळ कमी करतं, तर त्याचा सुगंध मन शांत ठेवण्यात मदत करतो. विशेष म्हणजे, चंदनात नैसर्गिक जंतुनाशक गुणधर्म असल्यामुळे ते त्वचेच्या जखमा भरून काढण्यासाठीही उपयुक्त ठरतं. याचबरोबर त्याचं तेल सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये वापरलं जातं आणि त्यामुळे त्याला आंतरराष्ट्रीय बाजारात प्रचंड मागणी आहे.
आजच्या घडीला चंदनाचं लाकूड आर्थिकदृष्ट्याही अतिशय मौल्यवान मानलं जातं. सध्या चंदन लाकडाचा प्रतिकिलो बाजारभाव ₹26,000 ते ₹30,000 पर्यंत आहे. एका परिपक्व झाडातून साधारणतः 15 ते 20 किलो चंदन लाकूड मिळू शकतं, म्हणजेच एका झाडाची किंमत सरासरी ₹5 ते ₹6 लाखांच्या घरात पोहोचते. त्यामुळे पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत चंदन लागवड ही अधिक नफाऊ, दीर्घकालीन पण स्थिर उत्पन्न देणारी शेती ठरते. भारतातील काही शेतकऱ्यांनी चंदन शेतीतून कोट्यवधी रुपयांची उलाढाल करून आर्थिक प्रगती साधलेली आहे.
चंदनाचा उपयोग परफ्युम्स, अत्तरं, फेसक्रीम, लोशन आणि साबणांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर होतो. विशेषतः ऑस्ट्रेलिया, जपान, अमेरिका, युएई यांसारख्या देशांमध्ये भारतीय चंदनाच्या तेलाला विशेष महत्त्व आहे. यामुळे चंदनाचं उत्पादन हे भारतासाठी एक मोठं निर्यातक्षम उत्पादन ठरू शकतं. मात्र यासाठी सरकारी परवानगी, शेतकऱ्यांची नोंदणी आणि योग्य कायदेशीर प्रक्रिया यांचं काटेकोर पालन करणं आवश्यक आहे.
इतकं मौल्यवान असल्यानं, चंदनाच्या झाडांवर सरकारनं कडक नियंत्रण ठेवलं आहे. पूर्वी केवळ सरकारच चंदनाची लागवड आणि विक्री करू शकत होतं. पण आता काही नियम व अटींनुसार शेतकऱ्यांनाही चंदन लागवडीची परवानगी मिळू लागली आहे. मात्र विक्री फक्त सरकारी लिलावाच्या माध्यमातून करता येते, आणि झाडांची नोंदणी वनविभागाकडे आवश्यक असते. ह्या नियंत्रणामुळे बेकायदेशीर वृक्षतोड, तस्करी आणि जंगलसंपत्तीचं नुकसान रोखता येतं.
शेतीतील नफ्याचा विचार करता, चंदन लागवड ही एक स्मार्ट पर्याय ठरतो. चंदन झाडांना फारशा सिंचनाची गरज लागत नाही. ही झाडं हवामान बदलाला तोंड देऊ शकतात आणि बहुपीक प्रणालीमध्ये सहज बसवता येतात. विशेष म्हणजे चंदनाचं झाड परजीवी असल्यामुळे त्यासोबत ‘होस्ट प्लांट’ लावावं लागतं. ही प्रक्रिया समजून घेतली, तर अगदी कोरडवाहू भागातही ही शेती यशस्वी होऊ शकते. अशा प्रकारे चंदन शेती ही परंपरागत शेतीला एक चांगला पर्याय ठरू शकते, जी शेतकऱ्यांना दीर्घकालीन आर्थिक स्थैर्य देऊ शकते.
थोडक्यात, चंदनाचं लाकूड ही भारतासाठी केवळ निसर्गसंपत्ती नाही, तर ही एक संस्कृती, आरोग्य, पर्यावरण आणि अर्थकारण यांचा संगम असलेली मौल्यवान देणगी आहे. शाश्वततेचा विचार करून जर चंदन लागवड केली गेली, तर ती भविष्यातील पिढ्यांसाठी एक अमूल्य वारसा ठरू शकते. आपल्या भूमीतील ही सुगंधी संपत्ती जपणं, जोपासणं आणि योग्य मार्गाने वापरणं हे आपल्या सर्वांचं कर्तव्य आहे.
Sandalwood Farming | चंदन लाकडाचा दर किती असतो ?
चंदन लाकडाचा दर हा भारतात सर्वसामान्य शेतकऱ्यांच्या दृष्टिकोनातूनही आश्चर्यचकित करणारा असतो, कारण हे लाकूड बाजारात अत्यंत मौल्यवान समजलं जातं. सध्या देशातील विविध राज्यांमध्ये चंदन लाकडाचा दर प्रती किलो अंदाजे २६,००० ते ३०,००० रुपयांच्या दरम्यान असल्याचं दिसून येतं. हा दर मात्र एका ठराविक प्रमाणात स्थिर राहतो असं नाही, तर तो लाकडाच्या गुणवत्तेनुसार, त्यातील सुगंधी तेलाच्या प्रमाणानुसार, झाडाच्या वयावर आणि कुठल्या भागात उत्पादन झालं आहे यावर ठरतो. उदाहरणार्थ, ज्यावेळी झाडं १५ ते २० वर्षांची होतात, त्यावेळी त्यांची आतील कडस (हार्टवुड) पूर्णपणे परिपक्व झाली असते आणि त्यात भरपूर सुगंधी तेल असतं, ज्यामुळे त्या लाकडाला प्रचंड मागणी असते. याच कारणामुळे अशा परिपक्व झाडांपासून मिळणाऱ्या लाकडाला ५ ते ६ लाख रुपये प्रतिजाड एवढा नफा मिळू शकतो. काही प्रकरणांमध्ये खास चंदन लिलावांमध्ये चांगल्या प्रतीचं लाकूड अधिक किंमतीला विकलं जातं आणि त्यासाठी सरकारी संस्था किंवा औद्योगिक गट यांच्याकडून खरेदी होते. चंदन लाकूड अत्यंत सुगंधी आणि औषधी गुणधर्मांनी परिपूर्ण असल्यामुळे ते सौंदर्यप्रसाधने, अगरबत्ती, आयुर्वेदिक औषधं आणि धार्मिक विधींसाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरलं जातं. त्यामुळे देशांतर्गतच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय बाजारातही याची सतत मागणी असते, जी दरवाढीला आणखी चालना देते. चंदन विक्री पूर्णपणे शासनाच्या नियमानुसार होते, त्यामुळे त्याचा दर ठरवताना कायदेशीर प्रक्रिया, परवानग्या आणि सरकारी लिलाव हे महत्त्वाचे घटक ठरतात. या सर्व गोष्टींचा विचार करता, चंदन लाकूड हे केवळ शेतीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचं साधन नाही, तर एका प्रकारची दीर्घकालीन गुंतवणूक आहे, जी संयम, नियोजन आणि सरकारी नियमांच्या पालनातूनच फळाला येते.
Sandalwood Farming | चंदन लागवड: शेतीतील आर्थिक क्रांतीचा मार्ग
1. कमी पाण्यावर तग धरणारी शेती
चंदनाची झाडं ही डोंगरउतारावर किंवा कोरडवाहू भागातसुद्धा यशस्वीपणे उगम पावू शकतात. त्यांना फारशा सिंचनाची गरज लागत नाही. यामुळे ज्या भागात पाण्याची टंचाई आहे, तिथेही चंदनाची लागवड सहज शक्य आहे.
गाडेकर यांचा अनुभवही असाच होता. त्यांनी माळरानावर ही लागवड केली आणि त्याला भरघोस यशही मिळालं. यामुळेच ही शेती कोरडवाहू शेतकऱ्यांसाठी नवी दिशा ठरू शकते.
2. पारंपरिक पिकांमध्ये पर्यायी उत्पन्नाचा स्रोत
शेतकऱ्यांनी आपल्या मुख्य पिकांसोबत आंतरपीक किंवा बांधाच्या कडेला चंदन झाडं लावली, तर फारसा वेगळा खर्च न करता दीर्घकालीन उत्पन्नाचा मार्ग खुला होतो. चंदनाचं झाड सुमारे 15 ते 20 वर्षं टिकतं आणि नफा दरवर्षी वाढत जातो.
चंदन लागवड करताना लक्षात ठेवण्याजोग्या गोष्टी
1. चंदन हे परजीवी झाड आहे
चंदनाला स्वतःच्या वाढीसाठी इतर झाडांच्या मुळांशी संलग्न होऊन पोषण घ्यावं लागतं. त्यामुळे चंदनाच्या सोबत ‘होस्ट प्लांट’ म्हणजेच सहचर झाडं लावणं अत्यावश्यक आहे. उदाहरणार्थ, Melia dubia, Cassia siamea ही झाडं उपयुक्त ठरतात.
2. स्वच्छतेचा आणि निगेची गरज
चंदन लागवडीत झाडांची स्वच्छता, नियमित देखभाल आणि कीटकनाशकांचा वापर गरजेचा असतो. झाडांच्या आजूबाजूचा परिसर स्वच्छ ठेवला, तर रोगराई आणि बुरशीजन्य आजारांपासून झाडं सुरक्षित राहतात.
3. सुरक्षेची गरज
चंदनाची किंमत जास्त असल्यामुळे झाडांची चोरी होण्याचा धोका मोठा असतो. त्यामुळे शेताला कुंपण, सुरक्षारक्षक किंवा सीसीटीव्ही यंत्रणा उभारणं लाभदायक ठरतं.
Sandalwood Farming | लागवडीसाठी योग्य वेळ आणि रोपांची किंमत
चंदन लागवडीसाठी कोणताही ठराविक हंगाम नसतो. फक्त रोपं 2 ते अडीच वर्षांची असावीत आणि ती विश्वसनीय स्त्रोतांकडून विकत घेणं आवश्यक असतं.
- चंदनाचं रोप: ₹100 ते ₹130 प्रति रोप
- होस्ट प्लांट: ₹50 ते ₹60 प्रति रोप
कमी सुरुवातीच्या गुंतवणुकीत ही शेती सुरू करता येते. शिवाय, एकदा लावल्यावर दरवर्षी पेरणी किंवा नव्याने खर्च करण्याची आवश्यकता राहत नाही.
कमाई कधी सुरु होते ?
चंदनाच्या झाडाला पहिल्या 6-8 वर्षांत विशेष काळजी घ्यावी लागते. त्यानंतर झाड आपोआप सुगंधी लाकूड निर्माण करू लागतं. एकदा झाड 10-12 वर्षांचं झालं, की त्यातून व्यावसायिक दर्जाचं चंदन लाकूड मिळू लागतं.
यामुळे चंदन शेती ही दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी अत्यंत फायदेशीर पर्याय मानली जाते.
चंदन विक्री: कायदेशीर प्रक्रिया आणि सरकारी नियम
सध्या भारत सरकारने चंदनाच्या खासगी विक्रीवर बंदी घातली आहे. केवळ सरकारी यंत्रणांमार्फतच चंदनाची विक्री करता येते. यासाठी शेतीची नोंदणी, वन विभागाची परवानगी आणि लाकूड तोड व वाहतुकीसाठी अधिकृत कागदपत्रं आवश्यक असतात.
हे ऐकून काही शेतकऱ्यांना त्रास वाटतो, पण यामुळे चंदन विक्रीत पारदर्शकता आणि सुरक्षा राखली जाते. गाडेकर यांनीही ही सगळी प्रक्रिया पाळूनच यश मिळवलं आहे.
गाडेकर यांची कहाणी: प्रेरणादायी वाटचाल
राजेंद्र गाडेकर यांनी 2017 मध्ये मदुराई (तामिळनाडू) येथून पांढऱ्या चंदनाची रोपं आणली आणि 27 एकर माळरानावर लागवड केली. आज त्यांच्या झाडांची वाढ जोमात आहे. त्यांनी योग्य नियोजन, अनुभवी मार्गदर्शन आणि चिकाटीने शेती केल्यामुळे आज ते शेतीतून कोट्यवधी कमावणारे शेतकरी ठरले आहेत.
Sandalwood Farming | निष्कर्ष
जर तुम्ही शेतकरी असाल आणि सततच्या नुकसानीने वैतागले असाल, तर चंदन शेती ही एक आशेची किरणं घेऊन आलेली संधी आहे. कमी खर्च, कमी पाणी, दीर्घकालीन उत्पन्न आणि सरकारची नोंदणीकृत विक्री प्रणाली या सगळ्या गोष्टी ही शेती अधिक आकर्षक बनवतात.
शेतीत काहीतरी वेगळं करायचं असेल, शाश्वत उत्पन्नाचा स्रोत शोधायचा असेल, तर आजच चंदन शेतीचा अभ्यास करा, तज्ज्ञांशी बोला आणि स्वतःच्या जमिनीत यशाचा अंकुर पेरा.