Sandal Wood | शेतजमिनीच्या संपादनात अनेकदा झाडं, पिकं आणि अधोमूल्य सुविधांचा विचार केला जात नाही. पण यवतमाळ जिल्ह्यातील एका शेतकऱ्यानं हे समीकरण पूर्णपणे बदलून टाकलं. केशव शिंदे या वयोवृद्ध शेतकऱ्याच्या शेतात उभ्या असलेल्या १०० वर्ष जुन्या रक्तचंदनाच्या झाडासाठी मुंबई उच्च न्यायालयाच्या नागपूर खंडपीठानं रेल्वे प्रशासनास तब्बल १ कोटी रुपये भरायला लावले आहेत.
Sandal Wood | शेतकऱ्याचा संघर्ष: सुरुवात कुठून झाली ?
खरशी गावातील केशव शिंदे हे शेतकरी. त्यांची पुसद तालुक्यात २.२९ हेक्टर शेती आहे. केंद्र सरकारच्या वर्धा-यवतमाळ-पुसद-नांदेड या रेल्वे प्रकल्पासाठी त्यांची जमीन संपादित झाली. शासकीय नियमानुसार जमिनीचा मोबदला शिंदे कुटुंबाला मिळाला. मात्र, त्याच शेतात असलेली झाडं आणि भूमिगत पाईपलाईनसाठी काहीच मोबदला मिळाला नाही.
शिंदे यांनी वेळोवेळी जिल्हाधिकाऱ्यांपासून ते वनविभाग आणि रेल्वे प्रशासनापर्यंत सर्व संबंधित विभागांना पत्रव्यवहार केला. पण त्यांच्या मागण्यांकडे दुर्लक्ष करण्यात आलं. अखेर २०१४ पासून सुरू झालेली ही लढाई त्यांनी २०२४ मध्ये न्यायालयात नेली.
हायकोर्टात दाखल झालेली याचिका
केशव शिंदे आणि त्यांचे पाच सहकारी वारसदार यांनी मुंबई उच्च न्यायालयाच्या नागपूर खंडपीठात ७ ऑक्टोबर २०२४ रोजी एक महत्त्वपूर्ण याचिका दाखल केली. या याचिकेचा मुख्य मुद्दा असा होता की, केंद्र सरकारच्या रेल्वे प्रकल्पासाठी शिंदे कुटुंबाची जमीन संपादित करण्यात आली असली, तरी त्या जमिनीवर असलेली झाडं, फळबाग, पाईपलाईनसारखी अधोमूल्य संपत्ती (immovable assets) यांचा कोणताही मोबदला सरकारकडून देण्यात आलेला नाही.
Sandal Wood | याचिकेची मागणी काय होती ?
या याचिकेद्वारे शिंदे कुटुंबाने न्यायालयाकडे खालील मुख्य मागण्या केल्या होत्या.
- संपादित जमिनीवरील झाडांचं स्वतंत्र मूल्यांकन करावं.
विशेषतः शेतात असलेल्या रक्तचंदनाच्या झाडाची किंमत निश्चित करून त्याचा स्वतंत्र मोबदला द्यावा. - भूमिगत पाईपलाईन आणि सिंचन सुविधा यांची भरपाईही द्यावी.
कारण त्या सुविधांच्या नष्ट होण्यामुळे शेतीतील उत्पादनावर थेट परिणाम झाला आहे. - मूल्यांकनाचा निकष कोणताही शासकीय ठोकताळा न ठेवता बाजारभावावर आधारित असावा.
म्हणजे शेतकऱ्याला वस्तुनिष्ठ मोबदला मिळेल. - या प्रकरणात झालेल्या विलंबामुळे न्यायालयाने व्याजासह भरपाई देण्याचा आदेश द्यावा.
कारण शेतकऱ्याच्या आर्थिक स्थितीवर याचा विपरित परिणाम झाला आहे.
कायदेशीर बाजूची मांडणी
या याचिकेसाठी शिंदे कुटुंबाने अनुभवी वकिलांची मदत घेतली. त्यांच्या वकिलांनी न्यायालयात असा युक्तिवाद केला की:
- ज्या पद्धतीने रेल्वे प्रकल्पासाठी जमीन संपादित करण्यात आली, त्यात भूमी अधिग्रहण कायदा, २०१३ (Right to Fair Compensation and Transparency in Land Acquisition, Rehabilitation and Resettlement Act, 2013) च्या कलमांचा संपूर्णपणे भंग झाला आहे.
- या कायद्यानुसार केवळ जमीनच नव्हे तर त्या जमिनीवर उभ्या असलेल्या सर्व स्थावर संपत्तीचा मोबदला देणे बंधनकारक आहे.
- वनविभाग किंवा रेल्वे प्रशासनाकडून झाडांचं मूल्यांकन करून तदनुसार मोबदला देण्यात यायला हवा होता, मात्र याकडे दुर्लक्ष करण्यात आलं आहे.
- विशेषतः रक्तचंदनासारख्या दुर्मिळ झाडासाठी बाजारात ज्या प्रमाणात किंमत मिळते, त्याची तुलना करत मूल्य निश्चित होणे गरजेचे आहे.
याचिकेतील अनोखा मुद्दा: रक्तचंदनाचं झाड
याचिकेतील सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे शेतातील एकमेव रक्तचंदनाचं झाड. वकिलांनी सांगितले की, या झाडाचं वय सुमारे १०० वर्षे असून ते अत्यंत मौल्यवान आहे. त्याच्या लाकडाला आंतरराष्ट्रीय बाजारात मोठी मागणी आहे. त्यामुळे या झाडासाठी खासगी मूल्यांकन तज्ज्ञांकडून अंदाजे ४.९४ कोटी रुपयांची किंमत सांगितली गेली आहे.
Sandal Wood | रेल्वे प्रशासनाचं उत्तर
केशव शिंदे यांची यवतमाळमधील शेतीतून काढण्यात आलेल्या रक्तचंदन झाडाच्या प्रकरणावरून रेल्वे प्रशासनाला नागपूर खंडपीठात उत्तर द्यावं लागलं. कारण शिंदे यांनी त्यांचं झाड परवानगीशिवाय कापून नेल्याचा ठपका भारतीय रेल्वेच्या अधिकाऱ्यांवर ठेवला होता. न्यायालयीन सुनावणीदरम्यान रेल्वे प्रशासनाने आपली भूमिका स्पष्ट करताना काही महत्त्वाचे मुद्दे मांडले.
1. संपत्ती अधिकारासंबंधी भूमिका:
रेल्वे प्रशासनाने आपलं उत्तर सादर करताना हे स्पष्ट केलं की,
“जमिनीचा काही भाग हा रेल्वेच्या अखत्यारीतील आहे. संबंधित भूभाग शासकीय दस्तऐवजांनुसार रेल्वेच्या ताब्यात आहे, त्यामुळे त्यावर उगवलेलं कोणतंही झाड हे रेल्वेची संपत्ती मानली जाते.”
रेल्वेने दावा केला की शिंदे यांनी जरी त्या जागेचा उपयोग शेतीसाठी केला असेल, तरी ती जागा अधिकृतपणे रेल्वेच्या मालकीची असल्यामुळे झाड देखील रेल्वेच्या हक्कात येतं.
2. काहीही अतिक्रमण झालं नसल्याचा दावा:
शिंदे यांनी आपल्या याचिकेत असा आरोप केला होता की, “रेल्वेच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या शेतात अनधिकृतरित्या प्रवेश केला आणि झाड कापून नेलं.” मात्र यावर रेल्वे प्रशासनाने जोरदार विरोध दर्शवला.
त्यांनी नमूद केलं की,
“आम्ही कोणतेही अतिक्रमण केलेलं नाही. संबंधित भूभाग आमच्या ताब्यात असून, तेथे कोणतेही झाड असल्यास त्याचं व्यवस्थापन हे रेल्वेचा अधिकार आहे.”
3. परवानगीबाबत स्पष्टीकरण:
रक्तचंदनाच्या झाडाच्या कापणीसाठी वनविभागाची परवानगी आवश्यक असते. याबाबत रेल्वे प्रशासनाचं म्हणणं होतं की,
“झाडाची तोड कायदेशीर प्रक्रियेनुसार केली गेली असून संबंधित विभागांकडून परवानगी घेण्यात आली होती. यामध्ये कोणताही अनधिकृत प्रकार झाला नाही.”
त्यांचा स्पष्ट दावा होता की सगळी प्रक्रिया कायद्याच्या चौकटीत पार पाडली गेली आहे.
4. शिंदेंचा दावा फेटाळण्याचा प्रयत्न:
रेल्वे प्रशासनाने हायकोर्टात दाखल केलेल्या उत्तरात शिंदे यांचा दावा “भ्रामक आणि तथ्यहीन” असल्याचं म्हटलं. त्यांनी असा युक्तिवाद मांडला की,
“शेतकरी शिंदे यांचा या भूभागावर कोणताही कायदेशीर मालकी हक्क नाही. त्यांनी संबंधित भूखंड केवळ शेतीसाठी वापरला आहे, मालकी अधिकार नाहीत. त्यामुळे झाडाच्या कापणीबाबत त्यांचा कोणताही दावा ग्राह्य धरता येणार नाही.”
5. कायदेशीर बाजू मजबूत करण्याचा प्रयत्न:
रेल्वे प्रशासनाचं उत्तर संपूर्णपणे कायदेशीर मुद्द्यांवर आधारित होतं. त्यांनी झाडाची स्थिती, मालकी हक्क, आणि कार्यवाहीच्या अधिकृततेवर भर दिला. यामागे त्यांच्या बाजूला कायद्याचा आधार असल्याचं सिद्ध करण्याचा प्रयत्न होता.
Sandal Wood | प्रारंभिक सुनावणीत हायकोर्टाची भूमिका
हायकोर्टाच्या नागपूर खंडपीठानं याचिकेच्या प्राथमिक सुनावणीदरम्यान गंभीर दृष्टिकोन घेतला. न्यायमूर्ती नितीन सूर्यवंशी आणि न्यायमूर्ती अनिल पंसारे यांच्या खंडपीठानं स्पष्ट केलं की:
1.यापैकी ५० लाख रुपये शिंदे कुटुंबाला तात्पुरत्या स्वरूपात परत करण्यात यावेत.
2.शेतकऱ्याचं नुकसान हे केवळ भौतिक नव्हे, तर नैतिक आणि आर्थिक स्तरावरही झालं आहे.
3.झाडाची किंमत अद्याप निश्चित झाली नसली, तरी प्राथमिक अंदाजावरून त्याचा मोबदला थकवता येणार नाही.
4.त्यामुळे रेल्वे प्रशासनाने तत्काळ १ कोटी रुपयांचा अंतरिम मोबदला नागपूर जिल्हा न्यायालयात जमा करावा.
न्यायालयाचा महत्त्वाचा आदेश
हायकोर्टाने या प्रकरणाची गांभीर्याने दखल घेतली. रेल्वे प्रशासनाने झाडाचे मूल्यांकन न झाल्यामुळे मोबदला रोखल्याचे सांगितले. मात्र, झाडाचे मूल्यांकन अद्याप न होऊनही हायकोर्टाने रेल्वे प्रशासनास तात्पुरत्या स्वरूपात एक कोटी रुपयांचा मोबदला कोर्टात जमा करण्याचे आदेश दिले.
९ एप्रिल २०२५ रोजी झालेल्या सुनावणीत न्यायालयाने याचिकाकर्त्यांना या रकमेतील ५० लाख रुपये तात्पुरते काढण्याची परवानगी दिली. उर्वरित रक्कम मूल्यांकन पूर्ण झाल्यावर देण्याचे निर्देश न्यायालयाने दिले आहेत.
झाडाचे मूल्यांकन कसे होणार ?
रक्तचंदनाचे मूल्य हे केवळ झाडाच्या वयावर नव्हे, तर त्याच्या लाकडाच्या घनतेवर, आकारमानावर आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातील मागणीवर अवलंबून असते. हे झाड फारच दुर्मीळ मानले जाते. शासकीय मूल्यांकनासाठी आता वनविभाग, महसूल आणि रेल्वे प्रतिनिधींसह एक समिती स्थापन होणार आहे. ही समिती झाडाचं मूल्यांकन करून अंतिम मोबदला ठरवणार आहे.
एक कोटी मिळाल्यानंतर शिंदे कुटुंबीयांचं काय मत ?
पंजाब शिंदे, केशव शिंदे यांचे पुत्र आणि याचिकाकर्ता, यांनी सांगितलं की हा लढा सोपा नव्हता. सरकारी कार्यालयांमध्ये वर्षानुवर्षं धावपळ केल्यानंतरही न्याय मिळाला नाही. यासाठी त्यांना त्यांच्या सेवानिवृत्तीचा सारा निधी खर्च करावा लागला. पण आज कोर्टानं दिलेला अंतरिम मोबदला आणि मूल्यांकनाचे आदेश म्हणजे न्यायाच्या दिशेने टाकलेलं एक मोठं पाऊल आहे, असं त्यांचं म्हणणं आहे.
Sandal Wood | रक्तचंदन म्हणजे काय ?
रक्तचंदन (Red Sanders किंवा Pterocarpus santalinus) हे एक दुर्मीळ, आकर्षक रंगाचे आणि फारशा सहज न मिळणाऱ्या प्रजातीतील झाड आहे. याच्या लाकडाला त्याच्या खोलगडद लालसर रंगामुळे ‘रक्तचंदन’ असं नाव मिळालं. हे झाड केवळ भारतात आणि त्यातीलही निवडक भागांमध्येच नैसर्गिकरित्या उगम पावते. यामुळे त्याचं पर्यावरणीय, औद्योगिक, आणि आर्थिक महत्त्व फार मोठं आहे.
वैज्ञानिक ओळख
- वैज्ञानिक नाव: Pterocarpus santalinus
- कुटुंब: Fabaceae (पपिलिओनेसी कुलातील)
- स्थानिक नावे:
- हिंदी – लाल चंदन
- इंग्रजी – Red Sanders, Red Sandalwood
- तेलुगू – రక్తచందనము (Rakta Chandanamu)
- संस्कृत – रक्तचंदनम्
- नैसर्गिक अधिवास: प्रामुख्याने भारताच्या आंध्र प्रदेश राज्यातील शेषाचलम पर्वतरांगांमध्ये (चित्तूर, कडप्पा, कुरनूल, नेल्लोर जिल्हे)
रक्तचंदनाची वैशिष्ट्यं
किंमत
आंतरराष्ट्रीय बाजारात रक्तचंदनाच्या लाकडाची किंमत ३० लाख रुपये प्रति टनपर्यंत पोहोचू शकते. काही ठिकाणी ही किंमत ५० लाखांपर्यंत गेल्याची नोंद आहे.
लाकडाचा रंग व घनता:
रक्तचंदनाच्या लाकडाला खोलगडद लाल, लालसर तपकिरी किंवा काळसर लालसर रंग असतो. याच लालसर रंगामुळे ते सहज ओळखता येतं. याच लाकडाची घनता इतकी जास्त असते की ते पाण्यात सहज बुडतं – ही खरी रक्तचंदन ओळखण्याची नैसर्गिक खूण मानली जाते.
वाढीचा कालावधी:
हे झाड फार धीम्या गतीने वाढतं. १०० वर्षांपर्यंत वाढलेली झाडं अत्यंत मूल्यवान मानली जातात. त्यामुळे अशा झाडांचं लाकूड फार दर्जेदार आणि मौल्यवान असतं.
औषधी गुणधर्म:
आयुर्वेदामध्ये रक्तचंदनाला शीतल, रक्तशुद्ध करणारे, सूज व ताप कमी करणारे गुणधर्म आहेत असं मानलं जातं. त्वचाविकार, उष्णतेमुळे होणाऱ्या समस्या, जळजळ यावर हे उपयुक्त मानलं जातं.
अंतरराष्ट्रीय मागणी:
चीन, जपान, कोरिया, दुबई, मलेशिया, सिंगापूर, ऑस्ट्रेलिया, यु.ए.ई. यांसारख्या देशांत रक्तचंदनाच्या लाकडाला मोठी मागणी आहे. चीनमध्ये पारंपरिक औषधांमध्ये, शोभिवंत फर्निचर, वाद्यनिर्मिती, व धार्मिक मूर्तींसाठी याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.जपानमध्ये समुराई तलवारींचे मुठ (हँडल) रक्तचंदनापासून बनवले जातात.
झाडाची ओळख कशी पटली ?
शिंदे कुटुंबाला आपल्याच शेतात रक्तचंदनाचं झाड आहे हे माहिती नव्हतं. जमीन संपादनाच्या वेळेस रेल्वेचे कर्मचारी, जे आंध्र प्रदेशातील होते, त्यांनी झाडाची ओळख करून दिली. त्यानंतर शिंदे कुटुंबाने यूट्यूबवरून, स्थानिक जाणकारांकडून आणि वनविभागाच्या मदतीनं झाडाची खात्री करून घेतली.
Sandal Wood | कायदेशीर लढ्याचे परिणाम
या प्रकरणातून एक गोष्ट स्पष्ट होते. केवळ जमीनच नव्हे, तर तिच्यावर उगवलेली संपत्ती देखील शेतकऱ्यांची मालमत्ता असते. शेतकऱ्यांनी आपल्या हक्कासाठी लढा दिला तर न्यायालय त्यांच्यासोबत उभं राहतं. या प्रकरणानं इतर शेतकऱ्यांनाही प्रेरणा द्यावी आणि झाडं, पिकं, अधोमूल्य सुविधांचा मोबदला मिळावा यासाठी आवाज उठवायला प्रवृत्त करावं, हीच अपेक्षा.
शेवटचा विचार:
एक रक्तचंदनाचं झाड, ज्याचं अस्तित्वही शेतकऱ्याला माहीत नव्हतं, त्याच्या ओळखीनं आणि संयमी लढ्यामुळे कोर्टानं १ कोटी रुपयांचा अंतरिम मोबदला मंजूर केला. ही बाब केवळ शेतकऱ्यांच्या हक्कांची नव्हे, तर शाश्वत न्याय़प्रणालीच्या महत्त्वाचीही आहे.