Rising Temperature | भारतातील हवामानशास्त्रज्ञांनी इशारा दिला आहे की मार्च ते मे या कालावधीत तापमान सरासरीपेक्षा जास्त राहण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनावर प्रतिकूल परिणाम होण्याची शक्यता आहे. गेल्या काही वर्षांपासून फेब्रुवारी आणि मार्च महिन्यातील तापमान सातत्याने वाढत आहे, याचा थेट परिणाम गव्हाच्या पीक उत्पादनावर होत आहे. तापमान वाढीमुळे गव्हाचे दाणे पूर्ण विकसित होण्याआधीच सुकून जातात, परिणामी उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट होते.
Rising Temperature | तापमानवाढ आणि गव्हाच्या उत्पादनावर परिणाम
भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या (ICAR) अभ्यासानुसार, देशातील 573 जिल्ह्यांमध्ये हवामान बदलामुळे शेती संकटात येऊ शकते. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की 256 जिल्ह्यांमध्ये तापमान 1 ते 1.3 अंश सेल्सियसने वाढू शकते, तर 157 जिल्ह्यांमध्ये ही वाढ 1.3 ते 1.6 अंश सेल्सियसपर्यंत जाऊ शकते. इंटरनॅशनल सेंटर फॉर मेज अँड व्हीट रिसर्चच्या संशोधनानुसार, तापमानात 1 अंश सेल्सियसने वाढ झाल्यास गव्हाचे उत्पादन 4-5 दशलक्ष टनांनी घटू शकते. तसेच, तापमान 3 ते 5 अंशांनी वाढल्यास उत्पादनात 19-27 दशलक्ष टनांची मोठी घट होण्याची शक्यता आहे.
Rising Temperature | गव्हाच्या उत्पादनावर प्रतिकूल परिणाम होणारे घटक
- उष्णतेचा दाणे भरण्यावर परिणाम:
- गव्हाच्या दाण्यांची वाढ फेब्रुवारी-मार्चमध्ये होते, परंतु अत्यधिक तापमानामुळे ते पूर्ण विकसित होण्याआधीच सुकतात.
- परिणामी, उत्पादनाची गुणवत्ता आणि प्रमाण दोन्ही घटते.
- पाणीटंचाई आणि आर्द्रतेचा अभाव:
- उष्णतेमुळे जमिनीतल्या पाण्याचे बाष्पीभवन वेगाने होते, त्यामुळे मुळांना पुरेसा ओलावा मिळत नाही.
- जमिनीतील आद्रतेचा अभाव असल्यास, गव्हाचे पीक लवकर वाळते आणि उत्पादन घटते.
- पीक काढणीवरील परिणाम:
- तापमान वाढल्याने पीक लवकर परिपक्व होते, ज्यामुळे दाण्यांच्या गुणवत्तेत मोठी घट होते.
- अशा स्थितीत काढणीस विलंब झाल्यास उत्पादनावर आणखी मोठा परिणाम होऊ शकतो.
Rising Temperature | शेतकऱ्यांसाठी आवश्यक उपाययोजना
- सिंचन तंत्र सुधारणा:
- स्प्रिंकलर सिंचन तंत्राचा वापर केल्यास पाण्याचा काटकसरीने वापर करता येतो आणि जमिनीतील आर्द्रता टिकवून ठेवता येते.
- गरजेनुसार ठिबक सिंचनाचा अवलंब केल्यास गव्हाच्या पिकास पुरेसे पाणी मिळेल आणि पाण्याची बचत होईल.
- योग्य वेळेत पेरणी करणे:
- ऑक्टोबरच्या शेवटच्या आठवड्यात गव्हाची पेरणी करावी, त्यामुळे दाणे भरण्याच्या टप्प्यात वाढत्या उष्णतेचा प्रभाव कमी होईल.
- उशिरा पेरणी झाल्यास पीक जास्त तापमानाला तोंड देण्यास भाग पाडले जाते, त्यामुळे उत्पादन घटण्याची शक्यता वाढते.
- उष्णतेला सहनशील वाणांची निवड करावी:
- गव्हाच्या उष्णता सहन करणाऱ्या वाणांचे उत्पादन घेणे फायदेशीर ठरू शकते.
- HD 85, HD 3410, HD 3390, HD 3386 आणि HD 3388 यांसारखे गव्हाचे वाण उत्तर भारतातील उष्णतेला प्रतिरोधक आहेत.
- मृदासंवर्धन आणि पोषणमूल्य वाढवणे:
- जमिनीतील आद्रता टिकवण्यासाठी पेंढ्याची मल्चिंग करावी, यामुळे वाढत्या तापमानाचा परिणाम कमी होतो.
- पोषणपूरक उपाययोजना म्हणून, 200 लिटर पाण्यात 400 ग्रॅम क्यूरेट ऑफ पोटॅश मिसळून फवारणी करावी.
- उष्णतेच्या तणावाचा प्रभाव कमी करण्यासाठी 4 किलो पोटॅशियम नायट्रेट मिसळून फवारणी करावी.
हवामान बदल आणि सरकारी उपाययोजना
भारतीय सरकारने हवामान बदलाचा परिणाम कमी करण्यासाठी 109 सुधारित वाणांचे बियाणे बाजारात आणले आहेत. या वाणांमध्ये दुष्काळ आणि पुरासारख्या प्रतिकूल परिस्थितीत टिकून राहण्याची क्षमता आहे. तसेच, पिकांच्या पोषणमूल्यात वाढ करण्यासाठी नवीन संशोधन सुरू आहे.
सरकार आणि कृषी संशोधन संस्था शेतकऱ्यांना हवामान बदलाशी लढण्यासाठी मदत करत आहेत. ICAR आणि इतर संस्थांच्या अभ्यासानुसार, गव्हाच्या उत्पादनावर मोठा परिणाम होऊ शकतो, त्यामुळे शाश्वत शेतीच्या पद्धतींचा अवलंब करणे गरजेचे आहे.
Rising Temperature | वाढत्या तापमानाचा गव्हाच्या उत्पादनावर परिणाम आणि उपाय
भारतातील वाढत्या तापमानामुळे गव्हाच्या उत्पादनावर गंभीर परिणाम होत आहेत. हवामान बदलाच्या प्रभावामुळे गव्हाच्या पिकाची उत्पादकता आणि गुणवत्ता दोन्ही घटत आहे. उच्च तापमानामुळे गव्हाच्या दाण्यांची पोषणमूल्ये कमी होत असून, उत्पादनावर विपरीत परिणाम होत आहे. परिणामी, शेतकऱ्यांचे आर्थिक नुकसान होत आहे आणि अन्नसुरक्षेचा धोका वाढत आहे.
यावर उपाय म्हणून, शेतकऱ्यांनी खालील तंत्रज्ञान आणि उपाययोजना स्वीकारणे आवश्यक आहे
1. लवकर पेरणी करणे
गव्हाच्या चांगल्या उत्पादनासाठी योग्य वेळी पेरणी करणे महत्त्वाचे आहे. तापमान जसजसे वाढते, तसतसे गव्हाच्या वाढीवर परिणाम होतो. म्हणूनच, लवकर पेरणी केल्यास पिकाला योग्य वाढीसाठी अनुकूल हवामान मिळू शकते.
उपाय :
- हंगामाच्या सुरुवातीलाच गहू पेरणी करावी (ऑक्टोबरच्या शेवटच्या आठवड्यात किंवा नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यात).
- उशिरा पेरणी केल्यास उष्णतेचा फटका बसून उत्पादन कमी होण्याचा धोका असतो.
- योग्य वेळेत पेरणी करण्यासाठी हवामान खात्याने दिलेल्या अंदाजाचा विचार करावा.
2. योग्य सिंचन तंत्राचा वापर
गव्हाच्या चांगल्या उत्पादनासाठी योग्य प्रमाणात पाणी देणे आवश्यक आहे. वाढत्या तापमानामुळे जमिनीतील आर्द्रता लवकर नष्ट होते, त्यामुळे सिंचन तंत्र सुधारण्याची गरज आहे.
उपाय :
- ठिबक सिंचन (Drip Irrigation): ठिबक सिंचनामुळे कमी पाण्यात जास्त उत्पादन घेता येते.
- स्प्रिंकलर सिंचन: गव्हाच्या पीकासाठी योग्य पर्याय असून, उष्णतेचा फटका कमी करण्यास मदत होते.
- रात्रकालीन सिंचन: रात्री किंवा सकाळी लवकर पाणी दिल्यास पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो.
3. उष्णतेस प्रतिरोधक वाण निवडणे
हवामान बदलाचा मुकाबला करण्यासाठी उष्णतेस सहनशील गव्हाच्या वाणांची निवड करणे गरजेचे आहे. शास्त्रज्ञ आणि कृषी संशोधन संस्था विविध प्रकारच्या उष्णतेला प्रतिरोधक वाण विकसित करत आहेत.
उपाय :
- HD 2967, HD 3086, DBW 187, K 1006 यांसारखे उष्णतेस प्रतिकार करणारे गव्हाचे वाण निवडावेत.
- कृषी विद्यापीठे आणि संशोधन केंद्रांकडून अधिक माहिती घेऊन योग्य वाण निवडावे.
- स्थानिक हवामान आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार योग्य वाण निवडल्यास उत्पादन वाढू शकते.
4. मल्चिंग आणि मृदासंवर्धन तंत्रांचा वापर
गव्हाच्या उत्पादनावर तापमानाचा परिणाम कमी करण्यासाठी मृदासंवर्धन आणि मल्चिंग तंत्रांचा वापर करणे फायद्याचे ठरू शकते.
उपाय :
- सेंद्रिय मल्चिंग: गव्हाच्या शेतात पालापाचोळा, उसाचे काढलेले अवशेष इ. टाकल्याने जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो आणि तापमानाचा परिणाम कमी होतो.
- हरित खतांचा वापर: नैसर्गिक खतांचा वापर केल्याने मातीची सुपीकता वाढते आणि पिकाची वाढ सुधारते.
- माती आरोग्य कार्डाचा वापर: मातीतील पोषणतत्त्वे तपासून योग्य खत व्यवस्थापन केल्यास उत्पादन वाढू शकते.
5. सरकारी योजना आणि साहाय्याचा लाभ घेणे
हवामान बदलाचा मुकाबला करण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारे विविध योजना राबवत आहेत. शेतकऱ्यांनी या योजनांचा लाभ घेतल्यास उत्पादन वाढवणे आणि नुकसानीपासून संरक्षण मिळवणे शक्य होईल.
महत्त्वाच्या योजना :
- प्रधानमंत्री पीक विमा योजना (PMFBY): नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान झाल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत मिळते.
- राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियान (NFSM): गव्हाच्या उत्पादनात सुधारणा करण्यासाठी अनुदान आणि मदत दिली जाते.
- कृषी हवामान सेवा: सरकारकडून हवामान अंदाज सेवा दिली जाते, त्यामुळे शेतकऱ्यांना योग्य निर्णय घेता येतात.
6. शेतीमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करणे गरजेचे आहे.
उपाय :
- ड्रोन तंत्रज्ञान: खत आणि कीटकनाशकांची फवारणी करण्यासाठी ड्रोनचा वापर केल्याने पिकांचे संरक्षण चांगल्या प्रकारे करता येते.
- स्मार्ट फार्मिंग: हवामान माहितीवर आधारित पेरणी आणि सिंचन तंत्रज्ञानाचा वापर करावा.
- सेंद्रिय शेती: रासायनिक खतांचा कमी वापर करून सेंद्रिय शेती केल्यास जमिनीचा पोत सुधारतो आणि उत्पादन टिकवून ठेवता येते.
Rising Temperature | निष्कर्ष
भारतातील वाढत्या तापमानामुळे गव्हाच्या उत्पादनावर गंभीर परिणाम होत आहेत. हवामान बदलामुळे गव्हाच्या पिकाची उत्पादकता आणि गुणवत्ता दोन्ही कमी होत आहे. यावर उपाय म्हणून, शेतकऱ्यांनी लवकर पेरणी करणे, योग्य सिंचन तंत्राचा वापर करणे आणि उष्णतेस प्रतिरोधक वाण निवडणे आवश्यक आहे. सरकारकडूनही विविध उपाययोजना राबवल्या जात आहेत, ज्याचा लाभ घेऊन शेतकरी हवामान बदलाच्या आव्हानांवर मात करू शकतात.
शेतकरी बांधवांनी या बदलत्या परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा स्वीकार करावा, जेणेकरून त्यांचे उत्पन्न टिकवून ठेवता येईल आणि शेती अधिक फायदेशीर ठरेल.