Panjabrao Deshmukh | डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी 1952 ते 1962 या कालावधीत भारताचे कृषिमंत्री म्हणून काम पाहिले. त्यांच्या कार्यकाळात कृषी क्षेत्रात आमूलाग्र बदल घडले. त्यांनी शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती तंत्रज्ञान आत्मसात करण्यास प्रवृत्त केले आणि कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी नव्या योजना सुरू केल्या. त्यांच्या कार्यामुळे भारताच्या कृषी क्षेत्रात क्रांती घडून आली. मात्र, त्यांच्या नेतृत्वाखाली घडलेली एक ऐतिहासिक घटना विशेषतः उल्लेखनीय आहे – ‘कर्ज लवाद बिल’, ज्यामुळे हजारो शेतकऱ्यांची जमिनी सावकारांच्या तावडीत जाण्यापासून वाचल्या.
Panjabrao Deshmukh | कर्ज लवाद बिल : शेतकऱ्यांसाठी संजीवनी
1920 नंतर कापूस बाजारात तीव्र मंदी निर्माण झाली. कापसाचा दर 250 रुपयांवरून थेट 25 रुपयांपर्यंत खाली घसरला. त्याच वेळी, 1918 च्या दुष्काळाने शेतकरी आधीच आर्थिक संकटात सापडले होते. त्यामुळे अनेक शेतकरी सावकारांकडून कर्ज घेण्यास भाग पडले. सावकारांनी न्यायालयातून ‘डिक्री’ (कायदेशीर आदेश) मिळवून शेतकऱ्यांची घरे, जमिनी आणि जनावरे जप्त करण्यास सुरुवात केली. या परिस्थितीला आळा घालण्यासाठी डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी 1932 साली ‘कर्ज लवाद बिल’ विधेयक मांडले.
या विधेयकाची ठळक वैशिष्ट्ये:
- शेतकऱ्यांना दिलासा: सावकारांनी केलेल्या अन्यायातून शेतकऱ्यांची सुटका करण्यासाठी हा कायदा प्रभावी ठरला.
- जलद न्याय प्रक्रिया: या विधेयकानुसार स्थापन करण्यात आलेल्या लवाद कोर्टाच्या निर्णयाला कोणत्याही अन्य कोर्टात अपील करता येत नव्हते, त्यामुळे न्याय प्रक्रिया जलद पार पडत होती.
- वकीलांची गरज नाही: शेतकऱ्यांना थेट लवाद कोर्टात अर्ज करता येत होता, त्यामुळे त्यांना वकिलांच्या खर्चाचा भार सहन करावा लागला नाही.
- कर्जफेडीचे सुलभ हप्ते: शेतकऱ्यांसाठी परतफेडीची सुविधा हप्त्यांमध्ये देण्यात आली.
- शेतकऱ्यांच्या जमिनींचे संरक्षण: सावकारांनी बळकावलेल्या जमिनी शेतकऱ्यांना परत मिळवून देण्यासाठी हा कायदा निर्णायक ठरला.
बिलाच्या अंमलबजावणीतील अडथळे आणि संघर्ष
या विधेयकाच्या विरोधात समाजातील प्रभावशाली व्यक्ती, सरकारी अधिकारी आणि वकील होते. अनेक सावकार आणि प्रतिष्ठित लोकांना हा कायदा मंजूर नव्हता, कारण त्यामुळे त्यांचे आर्थिक हितसंबंध धोक्यात आले होते. या विधेयकाची अंमलबजावणी रोखण्यासाठी विविध मार्गांनी अडथळे निर्माण करण्यात आले. शेतकऱ्यांमध्ये संभ्रम पसरवला गेला, त्यांच्या मनात विधेयकाबद्दल संदेह निर्माण केला गेला. मात्र, पंजाबराव देशमुख यांनी आपल्या निश्चयाने हे सर्व अडथळे पार केले आणि अखेर 26 जानेवारी 1933 रोजी हे विधेयक मंजूर करवून घेतले.
शेतकऱ्यांसाठी ऐतिहासिक विजय
हा कायदा अमलात येताच वऱ्हाडातील हजारो शेतकऱ्यांची 90% जमीन वाचली. अनेक शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनी पुन्हा मिळाल्या. त्यामुळे पंजाबराव देशमुख यांना ‘कृषक क्रांतीचे जनक’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे शेतकऱ्यांचे कर्जबाजारीपण कमी झाले आणि त्यांना नवे आर्थिक स्थैर्य मिळाले.
Panjabrao Deshmukh | आजही सावकारी संकट कायम आहे का?
महाराष्ट्रात 1 जानेवारी 2001 ते 31 मे 2023 या काळात 41,859 शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केल्या. 2024 च्या पहिल्या दोन महिन्यांतच 427 शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केली आहे. कर्जबाजारीपणा आणि नापिकी ही आत्महत्येमागील मुख्य कारणे असली तरी सावकारांचा छळ हा देखील एक महत्त्वाचा घटक ठरत आहे. शेतकऱ्यांना सावकारांच्या जाचातून मुक्त करण्यासाठी पंजाबराव देशमुख यांनी घडवून आणलेला कर्ज लवाद कायदा आजच्या काळातही तितकाच महत्त्वाचा आहे.
Panjabrao Deshmukh | डॉ. पंजाबराव देशमुख यांचे सामाजिक योगदान
डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी केवळ कृषी क्षेत्रातच नव्हे, तर सामाजिक सुधारणांसाठी देखील मोलाचे योगदान दिले. त्यांनी आंतरजातीय विवाह करून सामाजिक विषमता दूर करण्यासाठी कृतीशील भूमिका घेतली. त्यांनी शिक्षण आणि सहकार क्षेत्रात भरीव कार्य केले, ज्याचा फायदा शेतकरी समाजाला मोठ्या प्रमाणात झाला.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
डॉ. पंजाबराव देशमुख यांचा जन्म 27 डिसेंबर 1898 रोजी अमरावती जिल्ह्यातील पापळ गावात झाला. त्यांचे वडील शामराव देशमुख हे शेती करत असत. त्यामुळे लहानपणापासूनच पंजाबरावांना शेतीची ओढ होती. प्राथमिक शिक्षण गावात पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी माध्यमिक शिक्षणासाठी अमरावती गाठले. पुढे, पुण्यातील प्रतिष्ठित फर्ग्युसन कॉलेजमधून त्यांनी महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण केले.
त्यांचे शिक्षण केवळ भारतातच मर्यादित नव्हते. 1921 मध्ये त्यांनी इंग्लंडमधील केंब्रिज विद्यापीठातून बॅरिस्टर पदवी मिळवली. याच ठिकाणी त्यांनी संस्कृतमध्ये एम.ए. आणि पीएच.डी. पूर्ण केली. उच्च शिक्षणानंतर ते भारतात परतले आणि त्यांनी आपल्या ज्ञानाचा उपयोग समाजहितासाठी करण्याचा संकल्प केला.
Panjabrao Deshmukh | सामाजिक सुधारक आणि राजकीय प्रवास
1927 मध्ये त्यांनी विमलाबाई वैद्य यांच्याशी विवाह केला. त्या मुंबईच्या सोनार समाजातील होत्या. या विवाहामुळे विशेषतः मराठा समाजात मोठी चर्चा झाली. तथापि, विमलाबाईंनीही शिक्षण पूर्ण करून अनेक सामाजिक चळवळींमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. पुढे त्या राज्यसभेवर निवडून आल्या आणि महिलांच्या सशक्तीकरणासाठी योगदान दिले.
डॉ. पंजाबराव देशमुख यांनी 1928 मध्ये अमरावती जिल्हा बोर्डाचे अध्यक्षपद स्वीकारले. त्यांनी हरिजनांसाठी सार्वजनिक विहिरी खुल्या करून सामाजिक समतेचा संदेश दिला. अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी त्यांनी अंबादेवी मंदिर प्रवेश सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले.
निष्कर्ष
डॉ. पंजाबराव देशमुख यांचे ‘कर्ज लवाद बिल’ हे भारतीय कृषी क्षेत्रातील एक ऐतिहासिक पाऊल ठरले. त्यांनी शेतकऱ्यांना सावकारी संकटातून मुक्त करण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले. त्यांचे योगदान आजही भारतीय कृषी धोरणांसाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांच्या कार्याचा उचित सन्मान राखण्यासाठी आणि आजच्या कृषी धोरणांत सुधारणा घडवण्यासाठी सरकार आणि समाजाने पुढाकार घेणे आवश्यक आहे. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे भारतीय शेतीला नवसंजीवनी मिळाली आणि शेतकऱ्यांना नवी उमेद मिळाली. त्यांची कार्यप्रेरणा आजच्या पिढीने आत्मसात करणे गरजेचे आहे.