Nano Fertilisers | भारत देशाची आर्थिक रचना प्रामुख्याने कृषी आधारित आहे. या देशातील शेतकरी वर्ग हा अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ मानला जातो. मात्र आजच्या आधुनिक काळात शेतकऱ्यांसमोर वाढती उत्पादनखर्च, जमीन व पाण्याची मर्यादा, आणि पर्यावरणीय बदल यांसारख्या अनेक आव्हानांचा सामना करण्याची वेळ आली आहे. अशा वेळी आधुनिक विज्ञान व नवतंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने शेतीला बळ देणे ही काळाची गरज बनली आहे. या दिशेने इंडियन फार्मर्स फर्टिलायझर को-ऑपरेटिव्ह लिमिटेड (इफ्को) या सहकारी संस्थेने नॅनो खतांच्या माध्यमातून एक क्रांतिकारी पाऊल उचलले आहे.
Nano Fertilisers | निफाड येथे नॅनो खतांवर परिसंवाद
नाशिक जिल्ह्यातील निफाड येथे २ मे २०२५ रोजी ‘नॅनो खते, द्राक्ष व कांदा पीक परिसंवाद’ या विषयावर एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला होता. या कार्यक्रमात इफ्कोचे संचालक श्री. विवेक कोल्हे यांनी नॅनो खतांच्या कार्यप्रणालीपासून ते त्यांच्या परिणामकारकतेपर्यंत अनेक मुद्द्यांवर सखोल मार्गदर्शन केले.
कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानी अप्पर जिल्हाधिकारी श्री. बाबासाहेब पारधे हे होते, तर प्रमुख पाहुण्या म्हणून इफ्कोच्या संचालिका साधना जाधव उपस्थित होत्या. यासोबतच कृषी क्षेत्रातील नामवंत अभ्यासक, शेतकरी प्रतिनिधी आणि संशोधकांची उपस्थितीही मोठ्या प्रमाणावर होती.
Nano Fertilisers | नॅनो खत म्हणजे काय ?
नॅनो खत म्हणजे अत्यंत सूक्ष्म स्वरूपात तयार केलेले अन्नद्रव्यांचे मिश्रण, जे पिकांना अधिक परिणामकारक पोषण पुरवण्यासाठी वापरले जाते. पारंपरिक रासायनिक खतांच्या तुलनेत नॅनो खतांची रचना खूपच बारकाईने तयार केली जाते, ज्यामुळे त्यातील अन्नद्रव्ये पिकांच्या पानांद्वारे थेट शोषली जातात. हे खते विशेषतः नायट्रोजन, फॉस्फरस किंवा पोटॅशियमसारख्या मूलभूत घटकांचे अत्यंत लहान कण असलेले मिश्रण असते. इफ्को या भारतातील सहकारी संस्थेने नॅनो यूरिया आणि नॅनो डीएपीसारख्या उत्पादनांच्या माध्यमातून या क्षेत्रात मोठी क्रांती घडवून आणली आहे. नॅनो खतांच्या वापरामुळे कमी प्रमाणात खताचा उपयोग करूनही पिकांना आवश्यक पोषण मिळते आणि खतांचा अपव्यय टाळता येतो. या खतांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते पर्यावरणपूरक असते; त्यामुळे माती आणि पाण्याचे प्रदूषण कमी होते, तसेच जमिनीची नैसर्गिक सुपीकताही टिकून राहते. नॅनो खतांचा नियमित वापर केल्याने पिकांची वाढ अधिक जलद होते, पाने अधिक हिरवीगार राहतात, आणि एकंदर उत्पादनात १० ते १५ टक्क्यांनी वाढ होते, असा अनुभव अनेक शेतकऱ्यांनी घेतलेला आहे. शेतकऱ्यांचा खर्च कमी करण्यासोबतच अधिक उत्पादन देणारे हे तंत्रज्ञान आधुनिक आणि शाश्वत शेतीच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल मानले जाते. शिवाय, नॅनो खतांची शोषणक्षमता ८० ते ९० टक्क्यांपर्यंत असते, जे पारंपरिक खतांच्या तुलनेत खूपच जास्त आहे. त्यामुळे आजच्या बदलत्या हवामानाच्या काळात, नैसर्गिक संसाधनांचा समतोल राखत शेतीत सातत्याने चांगले उत्पादन घेण्यासाठी नॅनो खते हे एक आधुनिक, वैज्ञानिक व काळाची गरज बनलेले तंत्रज्ञान आहे.
नॅनो खतांची शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर भूमिका
विवेक कोल्हे यांच्या मते, नॅनो खते ही आधुनिक शेतीसाठी लाभदायक क्रांती ठरू शकते. नॅनो यूरिया, नॅनो डीएपी (डाय-अमोनियम फॉस्फेट), आणि नॅनो यूरिया प्लस हे इफ्कोचे प्रमुख नॅनो उत्पादने असून, ती शेतकऱ्यांच्या उत्पादनक्षमतेत वाढ घडवून आणतात. उदा. नॅनो यूरिया प्लस मध्ये २०% नायट्रोजन असतो, जो पानांवर फवारणी करताच त्वरीत शोषला जातो. परिणामी पारंपरिक खतांच्या तुलनेत खतांचा अपव्यय टाळून उत्पादन खर्चात घट आणि पर्यावरणपूरक शेतीला चालना मिळते.
Nano Fertilisers | जागतिक पातळीवर भारताचे नेतृत्व
नॅनो खतांच्या वापराचा विचार फक्त भारतापुरता मर्यादित राहिलेला नाही. कोल्हे यांनी परिसंवादात सांगितले की अमेरिका, ब्राझील, नेपाळ यांसारख्या देशांतही भारतीय नॅनो खतांची निर्यात होत असून, या देशांतील शेतकरीसुद्धा त्याच्या परिणामकारकतेवर भरवसा ठेवू लागले आहेत. या पार्श्वभूमीवर भारत नॅनो खतांच्या निर्मितीत जागतिक नेता होण्याच्या वाटेवर आहे.
नॅनो खत वापरण्याचे तांत्रिक मार्गदर्शन
या परिसंवादात कृषी क्षेत्रातील तज्ज्ञांनी नॅनो खत वापरण्याची अचूक पद्धत शेतकऱ्यांना समजावून सांगितली. उदा. सक्रिय वाढीच्या टप्प्यावर असलेल्या पिकांवर १ लिटर पाण्यात २ ते ४ मिली नॅनो यूरिया मिसळून फवारणी केल्यास, प्रथिन निर्मिती वाढते आणि पिकांचा दर्जा उंचावतो. परिणामी, शेतकऱ्यांना उत्पादनासोबतच बाजारात चांगला दर मिळतो.
शिवाय, इफ्कोने विकसित केलेल्या नॅनो डीएपीमध्ये फॉस्फरस आणि नायट्रोजनचे संतुलन असल्याने ते फळबागांपासून ते भाजीपाला पिकांपर्यंत सर्वच पिकांसाठी उपयुक्त ठरते.
Nano Fertilisers | द्राक्ष व कांदा पिकांमध्ये विशेष परिणाम
द्राक्ष पिकावर नॅनो खतांचा प्रभाव
द्राक्ष हे नाशिक जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून भारताच्या एकूण द्राक्ष निर्यातीपैकी जवळपास ८० टक्के द्राक्षे हाच भाग पुरवतो. त्यामुळे द्राक्षाच्या उत्पादनातील दर्जा, चव, आणि निर्यातक्षम गुणवत्ता ही अत्यंत महत्त्वाची ठरते.
1.पाण्याचा कार्यक्षम वापर:
नॅनो खतांच्या वापरामुळे झाडाच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषकद्रव्ये योग्य वेळी आणि योग्य प्रमाणात मिळतात, त्यामुळे सिंचनाची आवश्यकता कमी होते. टप्याटप्याने सिंचन व खत व्यवस्थापनामुळे उत्पादन खर्चात लक्षणीय घट होते.
2.गडद रंग व चकाकी:
नॅनो यूरिया किंवा नॅनो डीएपीसारखी खते द्राक्षाच्या वाढीच्या टप्प्यावर योग्य प्रमाणात फवारणी केल्यास द्राक्षांच्या दाण्यांना गडद व आकर्षक रंग प्राप्त होतो. यामुळे द्राक्षांचे बाजारमूल्य वाढते आणि निर्यातीसाठी लागणारी आंतरराष्ट्रीय दर्जाची पात्रता सहज गाठता येते.
3.चव आणि साखर प्रमाणात वाढ:
नॅनो खतांतील पोषक घटक झाडांद्वारे त्वरीत शोषले जातात, त्यामुळे द्राक्षांच्या दाण्यांमध्ये साखर वाढते आणि चव अधिक गोडसर व संतुलित होते. विशेषतः थॉम्पसन, फ्लेम, शारदासारख्या निर्यातक्षम जातींमध्ये याचा सकारात्मक परिणाम दिसून आला आहे.
4.फवारणीमुळे जलद शोषण:
पानांवर फवारणी करून नॅनो खते दिल्यास, द्राक्षांचे झाड २४ तासांच्या आत अन्नद्रव्ये शोषून घेतात. हे पारंपरिक मातीमार्गे दिल्या जाणाऱ्या खतांपेक्षा ७०% जलद प्रक्रिया आहे, ज्यामुळे फुलांचे रूपांतर फळात अधिक प्रमाणात होते.
5.रोगप्रतिकारक शक्तीमध्ये वाढ:
नॅनो डीएपीमुळे द्राक्ष झाडांची प्रतिकारशक्ती सुधारते. त्यामुळे डाऊनी मिल्ड्यू, पावडरी मिल्ड्यूसारख्या फungal रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो आणि झाडांचे आरोग्य टिकून राहते.
कांदा पिकावर नॅनो खतांचा परिणाम
कांदा हे महाराष्ट्राचे आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचे नगदी पीक आहे. विशेषतः नाशिक विभागातील कांदा उत्पादन देशभरातील बाजारपेठेवर प्रभाव टाकते. कांद्याच्या उत्पादनात स्थैर्य आणण्यासाठी आणि गुणवत्तावाढीसाठी नॅनो खतांचा वापर फारच उपयोगी ठरत आहे.
- मुळांची मजबूत वाढ:
नॅनो डीएपीमधील फॉस्फरस झाडाच्या मुळांना बळकट करतो. जेव्हा कांद्याचे झाड मजबूत व खोलवर रुजलेले असते, तेव्हा त्याचे कंद मोठे, भरदार व टिकाऊ होतात. हे कांदे साठवणुकीसाठी योग्य ठरतात. - कांद्याचा आकार आणि वजन वाढवणे:
नॅनो यूरियाच्या वापरामुळे झाडांमध्ये हरितद्रव्याची निर्मिती वाढते. यामुळे झाडाची अन्न तयार करण्याची क्षमता वाढते, परिणामी कांद्याचे कंद मोठे होतात आणि वजन वाढते. शेतकऱ्यांना एकूण उत्पादनात वाढ होते. - साठवणुकीसाठी अधिक टिकावू कांदे:
कांद्याच्या साठवणुकीत मुख्य अडचण म्हणजे सड आणि नाश होण्याची शक्यता. परंतु नॅनो खतांच्या संतुलित वापरामुळे कांदा आतून घट्ट राहतो आणि साठवणीत नुकसान टळते. - कीड व रोग प्रतिकारशक्तीत सुधारणा:
नॅनो खतांमुळे कांद्याच्या झाडांची रोगप्रतिकारक क्षमता वाढते. त्यामुळे थ्रिप्स, पांढरी माशी, आणि बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. परिणामी, रासायनिक कीटकनाशकांच्या वापरात कपात करता येते. - उत्पादन खर्चात बचत:
पारंपरिक खतांपेक्षा नॅनो खतांचा खर्च खूपच कमी असून फक्त २ ते ४ मिली प्रति लिटर फवारणीसाठी पुरेसे असते. यामुळे एका एकरात वापर होणाऱ्या खतांची मात्रा आणि खर्च दोन्ही कमी होतो. - बाजारात चांगला दर:
नॅनो खतांचा परिणाम म्हणून मिळणाऱ्या चांगल्या दर्जाच्या कांद्यांना बाजारात अधिक दर मिळतो. विशेषतः निर्यातीसाठी लागणारा कांदा थोड्या काळात तयार होतो आणि साठवणक्षम असतो.
Nano Fertilisers | कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि शेतीतील नवे प्रयोग
नॅनो तंत्रज्ञानासोबतच, कोल्हे यांनी शेतीतील कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (AI) वापराबाबतही महत्त्वाचे निरीक्षण मांडले. ते म्हणाले की, ऊस शेतीमध्ये AI आधारित प्रणाली वापरून पाण्याचा आणि खतांचा वापर नेमका किती हवा हे निश्चित केले जाते. यामुळे उत्पादन वाढते आणि अनावश्यक खर्चही टाळला जातो.
इतर मान्यवरांचे मार्गदर्शन
या परिसंवादात सुभाष काटकर, शिवाजी आमले, संजय शेवाळे, यु. आर. तिजारे आणि डॉ. एम. एस. पोवार या तज्ज्ञांनी विविध नॅनो खतांची माहिती, त्यांचे प्रमाण, वापरण्याची योग्य वेळ व पद्धत याबाबत शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले. त्यांनी नॅनो खतांचा अति वापर टाळण्याचे आणि संतुलित शेती पद्धती अवलंबण्याचे आवाहन केले.
नॅनो खतांचे भविष्यातील महत्त्व
नॅनो खतांचे भविष्यातील महत्त्व अत्यंत व्यापक आणि दूरगामी आहे, कारण हे तंत्रज्ञान शेतीचे स्वरूप आणि उत्पादकता दोन्ही बदलू शकते. आजच्या बदलत्या हवामानाच्या पार्श्वभूमीवर, नैसर्गिक संसाधनांची मर्यादा, वाढत्या उत्पादन खर्च आणि पर्यावरणीय तणाव या समस्या शेतकऱ्यांसमोर उभ्या राहिल्या आहेत. अशा वेळी नॅनो खतांचा वापर म्हणजे एक शाश्वत पर्याय आहे, जो शेती अधिक उत्पादक, खर्चिकदृष्ट्या किफायतशीर आणि पर्यावरणपूरक बनवू शकतो.
भविष्यातील शेती ही अधिक विज्ञानाधिष्ठित, अचूकतेवर आधारित आणि हरित तंत्रज्ञानावर अवलंबून असणार आहे. या संदर्भात नॅनो खतांचा उपयोग केवळ उत्पादनवाढीसाठी नाही, तर पर्यावरणाचे संरक्षण, जमिनीची दीर्घकालीन सुपीकता राखणे, आणि पाण्याचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे यासाठीदेखील महत्त्वपूर्ण ठरणार आहे. पारंपरिक खतांमुळे होणारे मातीचे आणि भूगर्भातील पाण्याचे प्रदूषण रोखण्याचे सामर्थ्य नॅनो खतांकडे आहे. त्यामुळे भविष्यात सरकार व शेतकरी या दोघांचीही नजरेत नॅनो खते केंद्रस्थानी असतील.
नॅनो खतांच्या वापरामुळे पिकांच्या पोषणाची अचूक पूर्तता होते. भविष्यात एआय (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) आणि स्मार्ट शेतीसारख्या तंत्रज्ञानासोबत समन्वय साधून नॅनो खते हे एक ‘प्रिसिजन फार्मिंग’ साधन म्हणून कार्य करतील. म्हणजेच, प्रत्येक पिकासाठी, त्याच्या वाढीच्या टप्प्यानुसार, योग्य प्रमाणात आणि योग्य वेळी नॅनो खतांचा वापर करता येईल. यामुळे उत्पादनात सातत्य, दर्जा आणि बाजारभाव यामध्ये सुधारणा होईल.
आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे जागतिक अन्न सुरक्षेचा प्रश्न. लोकसंख्या वेगाने वाढत असताना, अधिक अन्न उत्पादन करण्याची गरज निर्माण झाली आहे. मात्र, त्यासाठी उपलब्ध संसाधने मर्यादित आहेत. त्यामुळे अशा वेळी नॅनो खतांचा वापर करून उत्पादनक्षमता वाढवणे ही काळाची गरज आहे. विशेषतः द्राक्ष, कांदा, भात, गहू, ऊस अशा पीकांसाठी नॅनो खतांचा परिणाम अधिक प्रभावी ठरू शकतो, कारण हे पीक देशाच्या अन्न व आर्थिक सुरक्षेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
याव्यतिरिक्त, निर्यातक्षम शेतीला चालना देण्याच्या दृष्टीनेही नॅनो खते उपयुक्त ठरणार आहेत. उच्च प्रतीचे आणि अवशेषमुक्त उत्पादन घेतल्यास जागतिक बाजारपेठेत भारतीय कृषीउत्पादनांना चांगली मागणी निर्माण होईल. त्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्नही वाढेल. इफ्कोसारख्या संस्थांनी देशांतर्गत उत्पादनाबरोबरच नॅनो खतांची निर्यात सुरू केली असून, यामुळे भारताला जागतिक शेती तंत्रज्ञानात नेतृत्व मिळू शकते.
Nano Fertilisers | शेवटी…
नॅनो खतांचा वापर म्हणजे भारतीय कृषी व्यवस्थेतील एक सकारात्मक आणि भविष्याभिमुख पाऊल आहे. कमी खर्चात, अधिक उत्पादन देणाऱ्या आणि पर्यावरणपूरक अशा या तंत्रज्ञानाची शेतकऱ्यांनी अधिकाधिक आत्मसात करण्याची गरज आहे. इफ्को सारख्या सहकारी संस्था जर अशाच प्रकारे संशोधन आधारित नवतंत्रज्ञान ग्रामीण भागापर्यंत पोहोचवतील, तर भारतातील शेती नव्या तेजाने फुलून येईल आणि शेतकऱ्यांचे जीवनमान उंचावेल.