Milk Production Rules | जनावरांचे दूध वाढवा या पद्धतीचा उपयोग करून…!

Milk Production Rules | शेतीसोबत दुग्ध व्यवसाय हा अनेक शेतकऱ्यांसाठी उत्पन्नाचे स्थिर साधन ठरतो. गायी-म्हशींपासून मिळणारे दूध हे दररोजचे उत्पन्न देणारे मूल्यवान उत्पादन आहे. परंतु, अनेकदा आपण जनावरांची चांगली जात घेऊनही अपेक्षित दूध उत्पादन मिळवत नाही. याचे कारण म्हणजे जनावरांचे आरोग्य, आहार, व्यवस्थापन आणि गोठ्याचे वातावरण याकडे पुरेसे लक्ष दिले जात नाही.

दूध उत्पादन वाढवण्यासाठी शास्त्रीयदृष्ट्या सिद्ध झालेले काही सोपे पण प्रभावी उपाय आहेत, जे प्रत्येक शेतकरी त्यांच्या दैनंदिन कामकाजात सहज अंमलात आणू शकतो. या लेखात आपण अशाच ८ सवयींबद्दल जाणून घेणार आहोत, ज्या तुमच्या जनावरांच्या आरोग्यावर आणि दूधाच्या उत्पादनावर मोठा परिणाम करू शकतात.

१. खुरांची नियमित निगा

Milk Production Rules | खुरांची नियमित निगा राखणे हे दुधाळ जनावरांच्या आरोग्य व्यवस्थापनातील एक अत्यंत महत्त्वाचे अंग आहे. गायी-म्हशींचे संपूर्ण वजन त्यांच्या पायांवर असते आणि त्यातील सर्वाधिक भार खुरांवर पडतो. जर या खुरांची योग्य काळजी घेतली गेली नाही, तर त्याचा थेट परिणाम जनावराच्या चालण्यावर, खाण्यावर आणि अखेरीस दूध उत्पादनावर होतो. अनेक वेळा शेतकऱ्यांना जाणवते की जनावर दूध कमी देत आहे, पण त्यामागील कारण काही किरकोळ वाटणाऱ्या गोष्टी असू शकतात—जसे की खुरांचे वाढलेले प्रमाण, खुरात इजा, किंवा संसर्ग.

खुर हे नखासारखे असतात आणि ते सतत वाढत असतात. जर ही वाढ वेळोवेळी नियंत्रित केली गेली नाही, तर खुर वाकडे होतात, पायांमध्ये ताण निर्माण होतो आणि जनावर चालताना किंवा उभं राहताना कळवळते. यामुळे जनावर बसून राहते, चराही कमी खाते, आणि परिणामी पचन मंदावते. पचन खराब झाल्यास दूध उत्पादनात घसरण होते. म्हणूनच, दर तीन ते सहा महिन्यांनी खुरांची तपासणी करून आवश्यक असल्यास प्रशिक्षित व्यक्तीकडून त्यांना नीट घासून घेणे गरजेचे असते.

खुरांची स्वच्छता राखणेही तेवढेच महत्त्वाचे आहे. गोठ्यातील जमिनीवर सतत ओलावा, चिखल किंवा शेण असेल तर खुरांमध्ये जंत किंवा बुरशीजन्य संसर्ग होण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे गोठा कोरडा, स्वच्छ आणि मऊसर ठेवणे आवश्यक आहे. खुरांमध्ये जखम झाल्यास विघटनशील औषधाने धुवून त्यावर लवकर उपचार करणे आवश्यक असते.

अनेक संशोधनांनी दाखवून दिले आहे की केवळ खुरांची योग्य निगा राखल्यास दुधाळ जनावराचे दूध उत्पादन दरवर्षी सरासरी ५० ते ७५ लिटरपर्यंत वाढू शकते. त्यामुळे खुर निगा ही कुठलीतरी वैकल्पिक सुविधा नसून, ती एक अत्यावश्यक आणि फायदेशीर कृती आहे. शेतकऱ्यांनी ही सवय आपल्या दैनंदिन गोठा व्यवस्थापनाचा भाग म्हणून अंगीकारावी, कारण निरोगी पायच जनावराच्या आरोग्याचा आणि उत्पादन क्षमतेचा पाया असतो.

२. वेळेवर लसीकरण

Milk Production Rules | दुधाळ जनावरांचे वेळेवर लसीकरण करणे हे त्यांच्या आरोग्याचे आणि दूध उत्पादनाचे रक्षण करणारे प्रभावी पाऊल आहे. गायी-म्हशींना वर्षभरात अनेक प्रकारचे संसर्गजन्य आजार होण्याचा धोका असतो, जसे की फुट अँड माउथ डिसीज (FMD), गलघोटू, लंपी स्किन डिसीज, ब्रुसेलोसिस व इतर. हे आजार जनावरांच्या तब्येतीवर आणि दूध उत्पादनावर गंभीर परिणाम करू शकतात. यापैकी काही आजार अत्यंत संक्रामक असून संपूर्ण गोठ्यात पसरू शकतात. अशा परिस्थितीत जनावरांना वेळेवर लस दिल्यास त्यांच्या शरीरात त्या विशिष्ट आजाराविरुद्ध रोगप्रतिकारक शक्ती तयार होते, आणि संसर्गाचा धोका कमी होतो. लसीकरणामुळे जनावरांची चयापचय प्रक्रिया सुरळीत राहते, त्यांचे खाणे-पिणे व्यवस्थित होते, आणि परिणामी दूध उत्पादन टिकून राहते. लसीकरणाची ठराविक वेळापत्रके असतात, जसे की FMD लस दर सहा महिन्यांनी दिली जाते, तर ब्रुसेलोसिससाठी फक्त एकदाच लस दिली जाते. पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानुसार योग्य वेळेत लसीकरण केल्यास जनावर वर्षभर निरोगी राहते आणि दूध उत्पादनात सरासरी ५० ते १०० लिटरपर्यंत वाढ होऊ शकते. त्यामुळे प्रत्येक पशुपालकाने लसीकरणाला गांभीर्याने घेतले पाहिजे आणि त्याची नियमित नोंद ठेवली पाहिजे. वेळेवर लसीकरण म्हणजे केवळ आजारांपासून संरक्षण नाही, तर ती आपल्या शेती व्यवसायात सातत्य आणि नफा मिळवण्याची एक मूलभूत गरज आहे.

३. जंतनाशक औषधोपचार

दुधाळ जनावरांचे आरोग्य आणि उत्पादनक्षमतेत वाढ साधण्यासाठी “जंतनाशक औषधोपचार” ही एक अत्यावश्यक बाब आहे. अनेक वेळा जनावरांच्या शरीरात अतिसूक्ष्म परजीवी म्हणजेच जंत असतात, जे त्यांच्या आतड्यांत राहून अन्नातील पोषणतत्त्वे शोषून घेतात. परिणामी जनावरांची भूक मंदावते, वजन घटते, केस गळतात आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे दूध उत्पादन कमी होते. या परिस्थितीत जंतनाशक औषधोपचार केल्यास आतड्यातील हे जंत नष्ट होतात आणि जनावरांच्या पचनक्रियेत सुधारणा होते. त्यामुळे त्यांच्या शरीरात पोषक घटकांचे शोषण अधिक प्रभावीपणे होऊ लागते. हे उपचार वर्षातून दोनदा – एकदा उन्हाळ्याच्या सुरुवातीला आणि एकदा पावसाळ्यानंतर करणे अत्यंत उपयुक्त ठरते. औषधोपचारानंतर जनावरांची भूक वाढते, शरीरधर्म टिकतो आणि दूध उत्पादनात सरासरी ५० ते ७५ लिटरपर्यंत वाढ होण्याची शक्यता असते. हा उपचार करताना जनावरांचे वय, वजन आणि आरोग्य लक्षात घेऊन योग्य औषध आणि डोस निवडावा. पशुवैद्यकाचा सल्ला घेणे अत्यंत आवश्यक असते. योग्य वेळेवर आणि नियोजनपूर्वक केलेले जंतनाशक औषधोपचार जनावरांचे आरोग्य सुधारण्यास मदत करतातच, पण शेती व्यवसाय अधिक नफा देणारा आणि शाश्वत बनवतात.

४. गोठ्याचे हवामान

गोठ्याचे हवामान दुधाळ जनावरांच्या आरोग्य आणि दूध उत्पादनावर मोठा प्रभाव टाकते. जनावरांसाठी आदर्श गोठ्याचे तापमान १०-२५ अंश सेल्सियस दरम्यान असावे. यापेक्षा जास्त उष्ण किंवा थंड हवामान त्यांच्या शारीरिक कार्यावर नकारात्मक परिणाम करू शकतो. उन्हाळ्यात गोठ्यात थंडावा ठेवण्यासाठी फॉगर किंवा पंख्यांचा वापर केला जातो, ज्यामुळे जनावरांना आरामदायक वातावरण मिळते. याचप्रमाणे, गोठ्यातील आर्द्रतेचं प्रमाणही नियंत्रित ठेवणं आवश्यक आहे. अत्यधिक आर्द्रतेमुळे जनावरांची श्वसन प्रणाली प्रभावित होऊ शकते आणि त्यांना संसर्ग होण्याचा धोका वाढतो. गोठ्यात चांगल्या वायुवीजनाची व्यवस्था असावी, ज्यामुळे गंध आणि विषारी वायू बाहेर पडतात आणि ताज्या हवेमुळे जनावरं निरोगी राहतात. गोठ्यात नियमित स्वच्छता राखल्यास परजीवी आणि रोगांची पसरास अटकाव होतो. याशिवाय, थंडीत जनावरांना उबदार ठेवण्यासाठी गोठ्यात चांगले इन्सुलेशन आणि उबदार चादरी असाव्यात. या सर्व बाबींच्या योग्य संतुलनामुळे जनावरांचे दूध उत्पादन वाढवू शकते आणि त्यांचे आरोग्य उत्तम राहते.

५. दगडी आजारावर नियंत्रण

दगडी आजार (Foot and Mouth Disease) हा दुधाळ जनावरांमध्ये एक गंभीर संसर्गजन्य रोग आहे. या आजारामुळे जनावरांमध्ये तोंडावर आणि पायाच्या तळव्यांवर छाले येतात, त्यामुळे त्यांची चालणे आणि तोंडातून अन्न ग्रहण करणे कठीण होऊ शकते. यामुळे दूध उत्पादन कमी होऊ शकते. हा रोग संसर्गामुळे पसरतो, म्हणून गोठ्यात स्वच्छता राखणे आणि लसीकरण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. लसीकरणामुळे जनावरांचे संरक्षण वाढते आणि रोगाचा प्रादुर्भाव रोखता येतो. याशिवाय, संक्रमित जनावरांना वेगळ्या ठिकाणी ठेवणे आणि त्यांच्यावर योग्य उपचार करणे आवश्यक आहे. दगडी आजारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी शासनाने लसीकरण कार्यक्रम सुरू केला आहे. नियमितपणे पशुवैद्यकांच्या सल्ल्यानुसार तपासणी करणे, स्वच्छता राखणे, आणि संतुलित आहार देणे हे उपाय जनावरांचे आरोग्य आणि दूध उत्पादन सुरक्षित ठेवण्यासाठी आवश्यक आहेत.

६. संतुलित आहार

Milk Production Rules | संतुलित आहार म्हणजे गायी आणि म्हशींसाठी सर्व आवश्यक पोषणतत्त्वांची योग्य प्रमाणात पुरवठा करणे, ज्यामुळे त्यांच्या शरीराची कार्यक्षमता, आरोग्य आणि दूध उत्पादन क्षमता सुधारते. संतुलित आहारात प्रथिनं, ऊर्जा, खनिज, जीवनसत्त्वे आणि फॅटी ॲसिड यांचा समावेश असावा लागतो. प्रथिनं दूध उत्पादन वाढवते आणि शरीराच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात. ऊर्जा पुरवणारा चारा, जैसे तांदूळ, गहू आणि गव्हाचे कुट्ट, यामुळे शरीराला आवश्यक ऊर्जा मिळते. खनिज, विशेषत: कॅल्शियम आणि फॉस्फरस, हाडांच्या मजबूतीसाठी महत्त्वाचे आहेत, तर जीवनसत्त्वे शरीराच्या संरक्षण आणि कार्यक्षमतेसाठी आवश्यक आहेत. संतुलित आहारामुळे शरीरातील सर्व आवश्यक घटक पुरवले जातात, ज्यामुळे जनावरांचे आरोग्य चांगले राहते आणि दूध उत्पादन सुधरते. तसेच, पाणी पुरवठा देखील अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण पाणी शरीराच्या सर्व जैविक क्रियांमध्ये मदत करते.

७. पाणीपुरवठा

पाणी हे गायी आणि म्हशींसाठी अत्यंत महत्त्वाचे पोषणतत्त्व आहे. दूध उत्पादन आणि शरीराच्या एकूण कार्यक्षमतेसाठी जनावरांना नियमित आणि पुरेसं पाणी पुरवणे आवश्यक आहे. पाणी शरीराच्या प्रत्येक जैविक क्रियेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे, तसेच दूध तयार होण्यासाठी शरीराला पाणी आवश्यक असते. जेव्हा जनावरांना योग्य प्रमाणात पाणी मिळत नाही, तेव्हा त्यांचा दूध उत्पादन कमी होऊ शकतो. पाणी शरीराच्या पचन प्रणालीला मदत करते, पोषणतत्त्वांचा शोषण सुधारते आणि शारीरिक कार्यक्षमता टिकवते. उष्णतेच्या वेळी, पाणी पुरवठा अधिक महत्त्वाचा होतो, कारण उष्माघात टाळण्यासाठी शरीरातील पाणी संतुलित ठेवणे आवश्यक असते. पाणी शुद्ध आणि स्वच्छ असावे, कारण अशुद्ध पाणी पिण्यामुळे जनावरांना रोग होऊ शकतात. त्यामुळे, शेतकऱ्यांनी आपल्या जनावरांना नियमितपणे स्वच्छ आणि पुरेसं पाणी पुरवले पाहिजे, जेणेकरून त्यांचे आरोग्य आणि दूध उत्पादन दोन्ही सुधारू शकतील.

८. प्रेम आणि निरीक्षण

गायी आणि म्हशींच्या दूध उत्पादनात सुधारणा करण्यासाठी प्रेम आणि निरीक्षण खूप महत्त्वाचे असतात. शेतकऱ्यांनी आपल्या जनावरांशी प्रेमळ वागणूक ठेवणे आणि त्यांचे नियमित निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. प्रेमामुळे जनावरांमध्ये विश्वास निर्माण होतो, ज्यामुळे ते मानसिकदृष्ट्या आरामदायक आणि आनंदी राहतात. त्याचा परिणाम त्यांच्या शारीरिक आरोग्यावर होतो, आणि दूध उत्पादनात सुधारणा होते.

तसेच, नियमित निरीक्षणामुळे शेतकऱ्यांना जनावरांच्या वर्तणुकीत होणारे छोटे-छोटे बदल सहज ओळखता येतात. यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांचं आरोग्य, आहार, आणि इतर आवश्यक बाबींचं योग्य व्यवस्थापन करण्यास मदत मिळते. प्रेम आणि निरीक्षण या दोन्ही घटकांचा संगम शेतकऱ्यांना त्यांच्या जनावरांचे सर्वोत्तम आरोग्य राखण्यास आणि दूध उत्पादन वाढवण्यास मदत करतो.

निष्कर्ष

Milk Production Rules | कोणतीही मोठी गुंतवणूक न करता, फक्त व्यवस्थापनाच्या या ८ सवयी आत्मसात करून शेतकरी दरवर्षी आपल्या जनावरांकडून ५० ते २०० लिटर जास्त दूध मिळवू शकतो. यामध्ये कोणताही जादूचा प्रयोग नाही, केवळ शिस्तबद्ध वेळापत्रक, स्वच्छता, आहार आणि प्रेमाने केलेली निगा आहे.