Makhana Super food Farming | मखाना या सुपर फूड ची शेती कशी केली जाते ?

Makhana Super Food Farming | मी दिवसातले काही तास सात ते आठ फूट खोल चिखलाच्या तलावात घालवतो. प्रत्येक आठ ते दहा मिनिटांनी श्वास घ्यायला पाण्याच्या पृष्ठभागावर येतो.”

ही जीवनशैली आहे बिहारच्या दरभंगा जिल्ह्यात राहणाऱ्या फुलदेव साहनी यांची, जे त्यांच्या पूर्वजांप्रमाणेच मखान्याच्या शेतीत मग्न असतात. मखाना, ज्याला फॉक्स नट्स किंवा कमळाच्या बिया म्हणून ओळखले जाते, हा सुपरफूड म्हणून प्रसिद्ध आहे. पण त्याची शेती आणि प्रक्रिया हे अत्यंत मेहनतीचे काम आहे.

Makhana Super Food Farming | मखान्याच्या शेतीचं आव्हानात्मक स्वरूप

मखान्याच्या बिया तलावाच्या खोल तळाशी तयार होतात आणि त्या चिखलातून बाहेर काढणे सोपे काम नाही. साहनी सांगतात, “जेव्हा आम्ही चिखलात उतरतो, तेव्हा आमच्या कान, नाक, डोळे आणि तोंडात चिखल जातो. त्यामुळे अनेकांना त्वचेसंबंधी आजार होतात. शिवाय, वॉटर लिलीच्या झाडांभोवती असलेले काटे शरीरात रुततात आणि त्यामुळे वेदना होतात.”

ही मेहनत आणि कठीण परिस्थिती असूनही, भारतातल्या सुमारे 90% मखान्याचे उत्पादन बिहारमध्ये घेतले जाते. त्यामुळेच, येथील लोकांसाठी हा व्यवसाय फक्त उपजीविकेचे साधन नाही, तर तो त्यांच्या परंपरेशी जोडलेला आहे.

Makhana Super Food Farming | शेतीत बदल आणि नवे तंत्रज्ञान

पारंपरिक पद्धतीत खोल चिखलात बिया काढाव्या लागायच्या, मात्र आता अनेक शेतकरी पद्धती बदलत आहेत. आता उथळ पाण्यात मखान्याची शेती केली जात आहे, ज्यामुळे उत्पादन अधिक सोपे आणि वेगवान झाले आहे.

यामध्ये मोठे योगदान आहे डॉ. मनोज कुमार यांचे, जे नॅशनल रिसर्च सेंटर फॉर मखाना (NRCM) चे वरिष्ठ शास्त्रज्ञ आहेत. त्यांनी संशोधनाद्वारे सिद्ध केले की मखान्याची लागवड खोल पाण्याऐवजी फक्त एका फूट पाण्यातही यशस्वीरीत्या करता येते. या नव्या तंत्रज्ञानामुळे शेतकऱ्यांना खोल चिखलात तासनतास काम करावे लागत नाही.

उत्पन्न वाढ आणि रोजगार संधी

नव्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने मखान्याच्या उत्पादनात तिप्पट वाढ झाली आहे. उदाहरणार्थ, धीरेंद्र कुमार यांनी पारंपरिक शेती सोडून मखान्याची लागवड सुरू केली आणि पहिल्याच वर्षी त्यांना 35 ते 40 हजार रुपयांचा नफा झाला. आता ते 17 एकरमध्ये मखान्याची शेती करत आहेत.

मखान्याच्या वाढत्या उत्पादनामुळे स्थानिक महिलांनाही रोजगार मिळू लागला आहे. धीरेंद्र यांनी आपल्या शेतात 200 हून अधिक महिलांना रोजगार दिला आहे, जेणेकरून अधिकाधिक लोकांना या उद्योगाचा फायदा मिळावा.

मखान्याची प्रक्रिया आणि जागतिक बाजारपेठ

मखाना काढल्यानंतर त्यावर प्रक्रिया करावी लागते. त्यामध्ये बिया धुवून, भाजून आणि फोडून मखाना तयार केला जातो. ही प्रक्रिया हाताने केल्यास वेळखाऊ आणि मेहनतीची असते. पण मधुबनी मखाना कंपनीने NRCM च्या सहकार्याने एक विशेष मशीन विकसित केली आहे, ज्यामुळे मखान्याची प्रक्रिया जलद आणि सुरक्षित झाली आहे.

सध्या मखान्याची मागणी भारताबरोबरच आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही वाढत आहे. त्यामुळे बिहारच्या अर्थव्यवस्थेवर सकारात्मक परिणाम होईल अशी आशा आहे.

Makhana Super Food Farming | मखाना शेतीचा भविष्यकालीन प्रभाव

सध्याच्या परिस्थितीत मखाना शेती बिहारसाठी एक महत्त्वाचा आर्थिक स्रोत बनत आहे. शेतकऱ्यांना अवेळी पडणाऱ्या पावसामुळे किंवा पूरपरिस्थितीमुळे नुकसान होत असे, पण मखान्याच्या शेतीमुळे त्यांना स्थिर उत्पन्न मिळू शकते.

यासोबतच, बिहार सरकार आणि NRCM सारख्या संस्थांच्या मदतीने नवनवीन प्रयोग केले जात आहेत. भविष्यात, मखाना शेतीत आणखी तांत्रिक सुधारणा झाल्यास, बिहार हा जगातील आघाडीचा मखाना उत्पादक राज्य बनेल.

निष्कर्ष

मखान्याची शेती ही अत्यंत मेहनतीची आणि धैर्याची मागणी करणारी आहे. पण नव्या तंत्रज्ञानाने हे काम सोपे होत आहे. शेतकरी पारंपरिक शेती सोडून आता या फायदेशीर आणि कमी जोखमीच्या शेतीकडे वळत आहेत.

फुलदेव साहनी आणि धीरेंद्र कुमार यांसारख्या शेतकऱ्यांनी हे सिद्ध केले आहे की, मेहनत आणि योग्य तंत्रज्ञानाच्या मदतीने नवनवीन संधी निर्माण करता येतात. भविष्यात, मखान्याची शेती बिहारच्या अर्थव्यवस्थेचा एक मजबूत कणा बनेल, याची खात्री आहे.

Makhana Super Food Farming | मखाना: निसर्गाचा पोषणखजिना

मखाना, ज्याला कमळबीज किंवा फॉक्स नट्स असेही म्हणतात, हा केवळ नाश्ता नाही तर शरीराला ऊर्जा आणि पोषण देणारा एक अस्सल सुपरफूड आहे. तलाव आणि पाणथळ भागांत उमलणाऱ्या कमळाच्या बियांचा हा चमत्कारीक वारसा, अनेक शतकांपासून भारतीय संस्कृतीचा अविभाज्य भाग राहिला आहे.

त्याच्या कुरकुरीत पोतामुळे तोंडाला लागणारा मजा जितका खास, तितकाच त्याचा आरोग्यासाठी लाभदायक गुणधर्मही महत्त्वाचा आहे. प्रथिने आणि अँटिऑक्सिडंट्सने समृद्ध असलेल्या मखान्याने शरीरातील मुक्त रॅडिकल्सशी लढा देण्यास मदत होते. चरबी कमी आणि फायबर जास्त असल्यामुळे हे वजन नियंत्रणासाठी उत्तम पर्याय आहे. नियमित सेवन केल्यास हाडांची ताकद वाढते, पचनसंस्था सुधारते आणि रक्तशर्करा नियंत्रणात राहतो.

शहरी धावपळीच्या जीवनशैलीतही, मखान्याने आपले स्थान घट्ट पकडले आहे. तळलेले स्नॅक्स बाजूला सारून लोक हलक्या भाजलेल्या मखान्याचा आस्वाद घेऊ लागले आहेत. साजूक तूप आणि हळद घालून तयार केलेले मखाने, केवळ चवीलाच नव्हे तर प्रतिकारशक्तीलाही बळकटी देतात.

हा साधा दिसणारा पण पोषणाने भरलेला पदार्थ केवळ आहारातील घटक नसून, आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातूनही एक अमूल्य देणगी आहे.