Kul Kayada India | भारतात शेती हा बहुतांश लोकांचा उदरनिर्वाहाचा मुख्य व्यवसाय आहे. मात्र, अनेक शेतकरी जमिनीच्या मालकी हक्काविषयी संभ्रमात असतात. काही जमीनदारांकडून होणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या शोषणाला आळा घालण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांचे हक्क सुनिश्चित करण्यासाठी कुळ वहिवाट अधिनियम अस्तित्वात आला.
सन 1939 मध्ये पहिल्यांदा कुळ कायद्याची अंमलबजावणी करण्यात आली. त्यानंतर 1948 मध्ये मुंबई कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम लागू करण्यात आला आणि कालांतराने 2012 मध्ये याचे नाव बदलून महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम असे करण्यात आले.
या कायद्यांतर्गत, जो शेतकरी दुसऱ्याच्या जमिनीवर कायदेशीररित्या कसतो आणि प्रत्यक्ष कष्ट करतो, त्याला कुळ म्हणतात. कुळांची माहिती गाव नमुना 7-अ मध्ये नोंदवली जाते आणि सातबारा उताऱ्यावर उजवीकडील कुळ, खंड व इतर अधिकार या रकान्यात त्याची नोंद असते.
Kul Kayada India | कुळाचे प्रकार कोणते ?
कुळ कायद्यांतर्गत प्रमुख तीन प्रकार आहेत:
1) कायदेशीर कुळ:
- ज्या व्यक्तीने जमीनमालकाच्या संमतीने जमिन कसली असेल आणि नियमित करार झाला असेल.
- शेतकरी स्वतः प्रत्यक्ष जमिनीची लागवड करत असेल.
- जमीन कसल्याच्या मोबदल्यात तो मालकाला नियमित खंड देत असेल.
- त्या व्यक्तीचे नाव कुळ म्हणून सातबाऱ्यावर नोंदवलेले असेल.
2) संरक्षित कुळ:
- ज्या शेतकऱ्यांनी 1 जानेवारी 1938 पूर्वी सतत 6 वर्षे किंवा 1 जानेवारी 1945 पूर्वी 6 वर्षे कुळ म्हणून जमीन कसली असेल.
- 1 नोव्हेंबर 1947 रोजीही कुळ म्हणून नोंद असलेली व्यक्ती संरक्षित कुळ म्हणून मानली जाते.
- या शेतकऱ्यांची नोंद सातबारा उताऱ्यावर संरक्षित कुळ या नावाने असते.
3) कायम कुळ:
- 1955 पूर्वी, न्यायालयाच्या निर्णयानुसार, परंपरेने किंवा जमिनीच्या वहिवाटीमुळे ज्या व्यक्तींना कायम कुळ म्हणून मान्यता मिळाली आहे, त्यांचा यात समावेश होतो.
- या शेतकऱ्यांची नोंद सातबाऱ्यावर कायम कुळ या नावाने असते.
Kul Kayada India | कुळाची जमीन वर्ग-1 मध्ये रूपांतर करण्याची प्रक्रिया
कुळांच्या जमिनी या भोगवटादार वर्ग-2 मध्ये मोडतात. या जमिनींचे हस्तांतरण करण्यासाठी शासनाची परवानगी आवश्यक असते. मात्र, ही जमीन वर्ग-1 मध्ये रूपांतरित केल्यास संबंधित व्यक्तीला ती विकण्याचा किंवा नावावर घेण्याचा अधिकार मिळतो.
जर कुळाच्या जमिनीचा दर्जा वर्ग-2 वरून वर्ग-1 करायचा असेल किंवा सातबारा उताऱ्यावरून संरक्षित/कायम कुळ नोंद हटवायची असेल, तर तहसीलदार कार्यालयात अर्ज करावा लागतो. तहसीलदार हे यासंदर्भात अंतिम निर्णय देणारे अधिकारी असतात.
अर्ज करण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे
- 1960 पासूनचे सातबारा उतारे.
- सातबारा उताऱ्यावर झालेल्या सर्व फेरफार नोंदी.
- खासरापत्रक (जमिनीचा इतिहास दर्शवणारा दस्तऐवज).
- कुळ प्रमाणपत्र.
- कुळाचा फेरफार दाखला.
- अर्जदाराने भरलेले चलन.
अर्ज प्रक्रियेची टप्प्याटप्प्याने माहिती
- तहसील कार्यालयात अर्ज दाखल करावा.
- तलाठी व मंडळ अधिकारी यांचा अहवाल घेतला जातो.
- अर्जावर आक्षेप असल्यास त्यावर सुनावणी घेतली जाते.
- सर्व कागदपत्रे योग्य असल्यास, तहसीलदार वर्ग-1 साठी परवानगी देतो.
- सुमारे 1 महिन्याच्या आत प्रक्रिया पूर्ण होऊन सातबाऱ्यावर वर्ग-1 ची नोंद होते.
Kul Kayada India | कुळ कायद्यात बदल होणार का ?
शेतकऱ्यांचे हक्क सुरक्षित करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकार वेळोवेळी महसूल कायद्यात सुधारणा करत असते.
25 ऑक्टोबर 2023 रोजी शासनाने एक अभ्यास समिती स्थापन केली आहे, जी महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948 मध्ये आवश्यक बदल करण्याचा विचार करत आहे. समितीचा अहवाल आल्यानंतर अधिकृत सुधारणा जाहीर होतील.
वर्ग-2 मधून वर्ग- 1 मध्ये जमीन रूपांतरित करण्याचे फायदे
वर्ग-2 मधून वर्ग-1 मध्ये जमिनीचा दर्जा सुधारल्यास संबंधित शेतकऱ्याला अनेक फायदे मिळतात. काही महत्त्वाचे फायदे पुढीलप्रमाणे आहेत:
- पूर्ण मालकी हक्क:
वर्ग-1 जमिनीसाठी कोणत्याही प्रकारची शासकीय परवानगी आवश्यक नसते. त्यामुळे शेतकऱ्याला जमीन विक्रीचा किंवा वारसांना हस्तांतर करण्याचा संपूर्ण अधिकार मिळतो. - कर्ज उपलब्धता:
बँकांकडून किंवा वित्तीय संस्थांकडून शेतीसाठी कर्ज घेण्यासाठी वर्ग-1 जमीन अधिक उपयुक्त ठरते. कारण बँका अशा जमिनींना अधिक प्राधान्य देतात. - विकासकामांसाठी सोयीस्कर:
अनेकदा, वर्ग-2 जमिनींवर औद्योगिक, निवासी किंवा व्यावसायिक विकास कामांना बंधने असतात. मात्र, वर्ग-1 जमिनीसाठी अशा बंधनांचा अडथळा येत नाही. - वारसाहक्कासाठी सुलभ प्रक्रिया:
वारसाहक्कासाठी सातबारा उताऱ्यावर अधिकृत नोंदी करणे आवश्यक असते. वर्ग-1 जमीन असल्यास, वारसांना ती मिळवणे सोपे होते. - हस्तांतरणावर निर्बंध नाहीत:
वर्ग-2 जमिनींच्या विक्रीसाठी तहसीलदाराची परवानगी आवश्यक असते. मात्र, वर्ग-1 जमिनीच्या हस्तांतरणासाठी कोणतीही अडचण येत नाही.
Kul Kayada India | निष्कर्ष
कुळ कायदा शेतकऱ्यांच्या हक्कांचे रक्षण करणारा महत्त्वाचा कायदा आहे. अनेक शेतकरी अजूनही त्यांच्या जमिनीच्या मालकी हक्काबाबत संभ्रमात असतात. त्यामुळे कुळ कायद्यातील तरतुदी समजून घेणे आवश्यक आहे.
जर कुळाच्या जमिनीचा दर्जा वर्ग-2 वरून वर्ग-1 करायचा असेल, तर योग्य कागदपत्रांसह तहसील कार्यालयात अर्ज करणे गरजेचे आहे. शासनाच्या नव्या सुधारणा काय असतील, हे लवकरच स्पष्ट होईल, मात्र सध्या अस्तित्वात असलेली प्रक्रिया समजून घेऊन योग्य ती पावले उचलणे हिताचे ठरेल.