Keeping Soaked Dough in The Fridge | धावपळीच्या जीवनशैलीत भिजवलेली कणीक फ्रीजमध्ये ठेवणे कितपत सुरक्षित आहे ?

Keeping Soaked Dough in The Fridge | आजकाल अनेक गृहिणी वेळेची बचत करण्यासाठी भिजवलेली कणीक फ्रीजमध्ये ठेवतात आणि काही तासांनंतर किंवा दुसऱ्या दिवशी त्यापासून पोळ्या तयार करतात. हा सवयीचा भाग बनलेला असला तरी, आरोग्यतज्ज्ञांच्या मते हा सवयीतला दोष गंभीर परिणाम घडवू शकतो.

कणीक ही पिठाच्या कणांनी बनलेली असते आणि त्यात पाणी मिसळल्यावर ओलसरपणा वाढतो. ही आर्द्रता बॅक्टेरियांच्या वाढीस अनुकूल ठरते. त्यामुळे भिजवलेली कणीक काही तासांतच खराब होऊ शकते. पण फ्रीजमध्ये ठेवल्यावर ती ताजी राहील, असा गैरसमज अनेकांना असतो. मात्र, सत्य हे आहे की थंड हवेमुळे बॅक्टेरियांची वाढ थांबत नाही, ती फक्त मंदावते. परिणामी, दीर्घकाळ फ्रीजमध्ये ठेवलेल्या कणकेत हानिकारक बॅक्टेरिया निर्माण होऊ शकतात.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | फ्रीजमध्ये ठेवलेल्या कणकेत बॅक्टेरियांची वाढ कशी होते ?

भिजवलेल्या कणकेतील ओलसरपणा आणि पोषणमूल्यांमुळे ई. कोली, साल्मोनेला आणि लिस्टेरिया यांसारखे हानिकारक बॅक्टेरिया वाढू शकतात. या बॅक्टेरियांची वाढ कशी होते हे समजून घेण्यासाठी खालील गोष्टी विचारात घेण्याजोग्या आहेत

1. ओलसर आणि पोषणयुक्त वातावरण:
   1. कणकेमध्ये गव्हाचे पीठ, पाणी आणि काही वेळा तेल किंवा तूप मिसळले जाते. हे घटक बॅक्टेरियांच्या वाढीसाठी उपयुक्त ठरतात.
   2. फ्रीजच्या थंड तापमानामुळे बॅक्टेरियांची वाढ मंदावते, पण पूर्णपणे थांबत नाही.
2. तापमानातील चढ-उतार:
   1. फ्रीज सतत उघडझाप होत असल्याने तापमान सतत बदलते. त्यामुळे बॅक्टेरियांच्या वाढीसाठी पोषक परिस्थिती निर्माण होते.
   2. ५°C पेक्षा जास्त तापमान असलेल्या भागात बॅक्टेरिया जलद गतीने वाढतात.
3. हवेतील ओलावा आणि आर्द्रता:
   1. फ्रीजमध्ये ठेवल्यानंतरही कणकेतील ओलावा कायम राहतो. त्यामुळे त्यामध्ये मोल्ड्स (बुरशी) आणि बॅक्टेरिया वाढण्याचा धोका असतो.
   2. काही वेळा, खराब झालेल्या कणकेवर बारीक पांढरी किंवा काळसर बुरशीसारखी थर दिसू शकतात, जे अत्यंत हानिकारक ठरू शकतात.
4. बॅक्टेरियांचे वाढीचे टप्पे:
   1. कणीक ८ ते १५ तासांपेक्षा जास्त वेळ फ्रीजमध्ये ठेवल्यास त्यामध्ये ई. कोली आणि साल्मोनेला सारखे जीवाणू विकसित होतात.
   2. हे जीवाणू शिजवल्यानंतर पूर्ण नष्ट होतातच असे नाही, त्यामुळे आरोग्यविषयक धोका निर्माण होतो.
5. अन्नातून विषबाधेचा धोका:
   1. या बॅक्टेरियायुक्त कणकेपासून बनवलेल्या पोळ्या खाल्ल्यास पोटदुखी, उलट्या, जुलाब, ताप, आणि प्रतिकारशक्ती कमी होणे यांसारखे त्रास संभवतात.
   2. लहान मुलं, वृद्ध आणि गर्भवती महिलांसाठी ही विषबाधा अधिक धोकादायक ठरू शकते.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | बॅक्टेरियांची वाढ होण्याची कारणे

1. ओलसरपणा आणि उष्णता:
   1. भिजवलेली कणीक ओलसर असल्यामुळे त्यामध्ये बॅक्टेरिया वाढण्यासाठी अनुकूल वातावरण तयार होते.
   2. जरी कणीक फ्रीजमध्ये ठेवल्यास ती काही काळ थंड राहते, तरी फ्रीजमधील तापमान वारंवार बदलल्याने (दरवाजा उघडल्यामुळे) कणकेला उष्णता मिळू शकते, जी बॅक्टेरियांच्या वाढीस चालना देते.
2. फ्रीजमधील नमी आणि हवामान:
   1. फ्रीजमध्ये असलेली आर्द्रता (नमी) आणि इतर अन्नपदार्थांच्या संपर्कामुळे बॅक्टेरियांची वाढ होण्याचा धोका वाढतो.
   2. काही वेळा, जर फ्रीजमधील तापमान योग्य नसेल किंवा फ्रीज नीट बंद केला नसेल, तर त्यातील थंड वातावरण बॅक्टेरिया रोखण्यात अयशस्वी ठरू शकते.
3. अयोग्य तापमान:
   1. बॅक्टेरिया 5°C ते 60°C या तापमानात जलद गतीने वाढतात. फ्रीजचे तापमान योग्य नसेल किंवा वारंवार उघडझाप झाली तर तापमानाचा फरक पडतो आणि बॅक्टेरिया वाढतात.
   2. योग्य प्रकारे फ्रीजमध्ये ठेवले नाही तर कणकेवर बुरशी निर्माण होऊ शकते, जी आरोग्यासाठी अत्यंत हानिकारक ठरू शकते.
4. इतर दूषित अन्नपदार्थांचा संपर्क:
   1. फ्रीजमध्ये विविध अन्नपदार्थ असतात, जसे की भाज्या, फळे, दूध, चीज, मांस व इतर शिजवलेले पदार्थ. जर भिजवलेली कणीक योग्यरित्या झाकून ठेवली नसेल, तर ती इतर दूषित पदार्थांच्या संपर्कात येऊन बॅक्टेरियांची वाढ होऊ शकते.
5. फ्रीजच्या स्वच्छतेचा अभाव:
   1. जर फ्रीज नियमितपणे स्वच्छ केला गेला नाही, तर त्यात आधीपासून उपस्थित असलेले सूक्ष्मजंतू (मायक्रोऑर्गॅनिझम्स) इतर अन्नपदार्थांसह कणकेलाही दूषित करू शकतात.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | फ्रीजमधील थंड हवेमुळे होणारे संभाव्य धोके

फ्रीजमध्ये अन्न ठेवणे हे सर्वसाधारणपणे सुरक्षित मानले जाते, पण काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये फ्रीजमधील थंड हवेमुळे अन्नाच्या गुणवत्तेवर आणि आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो. खालील धोके लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.

1. अन्नातील आर्द्रता कमी होणे:
   1. थंड हवेमुळे अन्नातील ओलावा कमी होतो, ज्यामुळे अन्न कोरडे आणि रबरसारखे कडक होऊ शकते.
   2. उरलेले पदार्थ, फळे आणि भाज्या यांचा पोत बदलू शकतो, ज्यामुळे त्यांची ताजेपणा आणि चव बिघडते.
2. थंड तापमानामुळे अन्नातील जीवनसत्त्वे कमी होणे:
   1. काही जीवनसत्त्वे, जसे की व्हिटॅमिन सी आणि बी-कॉम्प्लेक्स, ही थंड हवेमुळे कमी होऊ शकतात, विशेषतः ताज्या भाज्या आणि फळांमध्ये.
   2. त्यामुळे फ्रीजमध्ये ठेवलेल्या अन्नपदार्थांचे पोषणमूल्य कमी होऊ शकते.
3. बॅक्टेरिया आणि बुरशी वाढण्याचा धोका:
   1. जरी फ्रीजमधील कमी तापमान बॅक्टेरियांची वाढ मंदावते, तरीही काही प्रकारचे बॅक्टेरिया आणि बुरशी कमी तापमानातही वाढू शकतात.
   2. विशेषतः लिस्टेरिया हा जीवाणू थंड तापमानातही वाढू शकतो आणि तो गंभीर अन्न विषबाधा होण्यास कारणीभूत ठरतो.
4. फ्रीजमध्ये वास मिसळण्याचा धोका:
   1. काही वेळा, अन्नपदार्थ योग्य पद्धतीने झाकून ठेवल्या नसल्यास त्यांचे वास मिसळू शकतात, ज्यामुळे चव आणि सुवासावर परिणाम होतो.
   2. दूध, लोणी, आणि दुग्धजन्य पदार्थ यांना इतर पदार्थांच्या वासाचा परिणाम होऊ शकतो.
5. फ्रीजमधील हवेतील घातक घटक:
   1. जुने किंवा खराब झालेले फ्रीज काही वेळा क्लोरोफ्लोरोकार्बन (CFCs) आणि इतर हानिकारक वायू उत्सर्जित करू शकतात, ज्यामुळे अन्न दूषित होऊ शकते.
   2. हे प्रदूषक अन्नामध्ये शिरल्यास ते दीर्घकालीन आरोग्य समस्यांना कारणीभूत ठरू शकतात.
6. फ्रीजचा तापमान योग्य नसल्यास अन्न खराब होण्याची शक्यता:
   1. काही वेळा, फ्रीज योग्य तापमानात नसल्यास (५°C पेक्षा जास्त असल्यास), अन्न हळूहळू खराब होऊ लागते आणि बॅक्टेरियांची वाढ वेगाने होते.
   2. तापमान योग्यरित्या नियंत्रित न ठेवल्यास, खाद्यपदार्थ सुरक्षित राहणार नाहीत.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | कणकेतील बदल कसे ओळखावे ?

जर भिजवलेली कणीक जास्त वेळ फ्रीजमध्ये ठेवली गेली, तर त्यामध्ये काही महत्त्वाचे बदल दिसून येतात

1. चव बदलते – ताजी कणीक वापरून बनवलेल्या पोळ्यांना नैसर्गिक चव येते, पण खराब झालेल्या कणकेपासून तयार केलेल्या पोळ्यांना आंबट, विचित्र किंवा कडसर चव येते..

2. रंग बदलतो – ताजी कणीक हलक्या तपकिरी रंगाची असते. मात्र, जास्त वेळ ठेवल्यास ती गडद तपकिरी, हिरवट किंवा काळसर दिसू लागते. हा बदल सूचित करतो की कणकेत बॅक्टेरिया आणि बुरशी वाढले आहेत.

3. वास येतो – सुरुवातीला कणकेला कोणताही विशेष वास येत नाही, परंतु ती जास्त वेळ ठेवल्यास आंबट, कुजकट किंवा विचित्र वास येऊ लागतो. हा वास आंबलेल्या पदार्थांसारखा किंवा आंबट दुधासारखा असू शकतो.

4. तिची पोत बदलते – ताजी कणीक मऊसर आणि लवचिक असते, परंतु जुन्या कणकेचा पोत चिकट, कडसर किंवा सैलसर होतो. यामुळे पोळ्या लाटताना अडचण येते, आणि त्या कडक व चिवट होतात.

5. बुरशी निर्माण होते – जास्त दिवस फ्रीजमध्ये ठेवलेल्या कणकेवर पांढऱ्या, काळ्या, निळसर किंवा हिरवट ठिपक्यांसारखी बुरशी दिसू शकते. ही बुरशी शरीरात गेल्यास ती गंभीर आरोग्य समस्यांना आमंत्रण देऊ शकते.

कणीक ताजी ठेवण्यासाठी उत्तम उपाय

भिजवलेली कणीक जास्त वेळ ठेवण्यापेक्षा ती ताजी ठेवण्याचे काही सोपे आणि परिणामकारक उपाय अवलंबल्यास पोषणमूल्य टिकून राहतात आणि आरोग्यास हानी पोहोचत नाही.

1. नेहमी ताजी कणीक मळा – शक्यतो रोजच्या जेवणासाठी आवश्यक तेवढीच कणीक मळा. मोठ्या प्रमाणात मळून ठेवली, तर ती खराब होण्याचा धोका अधिक असतो.
2. चार-पाच तासांपेक्षा अधिक ठेऊ नका – ताजी कणीक चार-पाच तास चांगल्या स्थितीत राहते. त्यापेक्षा अधिक वेळ ठेवल्यास तिचा दर्जा खराब होतो. जर गरज असेल, तर हवाबंद डब्यात ठेवा.
3. आधीच मळून ठेवण्याऐवजी पोळ्या करून ठेवा – वेळेची बचत करण्यासाठी काही जणी भिजवलेली कणीक ठेवतात, पण त्याऐवजी पोळ्या करून हवाबंद डब्यात ठेवणे जास्त चांगले आहे. गरज पडल्यास त्या गरम करून खाल्ल्या जाऊ शकतात.
4. कणीक झाकून ठेवा – उघड्यावर ठेवल्यास तिच्यात धूळ, जंतू आणि बॅक्टेरियांची वाढ होण्याची शक्यता अधिक असते. स्टील किंवा काचेच्या डब्यात झाकून ठेवल्यास कणीक ताजी राहते.
5. थंड जागी ठेवा – कणीक उन्हात किंवा उष्ण ठिकाणी ठेवल्यास ती लवकर आंबते आणि खराब होते. उन्हाळ्यात कणीक खोलीच्या तापमानापेक्षा थंड जागी ठेवणे अधिक चांगले.
6. कणीक गार पाण्यात मळा – काही तज्ज्ञांच्या मते गार पाण्यात मळलेली कणीक तुलनेने जास्त काळ टिकते. त्यामुळे उन्हाळ्यात कणीक मळताना कोमट किंवा गरम पाणी टाळावे.
7. थोडेसे तेल मिसळा – कणीक मळताना थोडे तेल घातल्यास ती लवकर आंबत नाही आणि जास्त वेळ ताजी राहते. हे विशेषतः उन्हाळ्यात फायदेशीर ठरते.
8. हवाबंद डब्यात ठेवा – कणीक ठेवायची असल्यास प्लास्टिक किंवा स्टीलच्या हवाबंद डब्यात ठेवा. यामुळे ती जास्त काळ ताजी राहते आणि बॅक्टेरियांचा धोका कमी होतो.
9. फ्रीजऐवजी माठात ठेवा – पारंपरिक पद्धतीने, काहीजण भिजवलेली कणीक माठात ठेवतात. माठातील थंड हवेमुळे ती जास्त काळ ताजी राहते आणि बॅक्टेरियांची वाढही होत नाही.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | फ्रीजमध्ये कोणते पदार्थ ठेवावेत आणि कोणते टाळावेत ?

फ्रीजमध्ये ठेवावयाचे पदार्थ

1. दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ – दूध, दही, लोणी, चीज, पनीर इत्यादी फ्रीजमध्ये ठेवले तर जास्त काळ टिकतात.
2. ताज्या भाज्या आणि फळे – पालक, कोथिंबीर, मेथी, गाजर, बीट यासारख्या भाज्या थंड हवामानात टिकतात.
3. अंडी आणि मांसाहार – कच्चे मांस, मासे, आणि अंडी हे फ्रीजमध्ये ठेवल्यास लवकर खराब होत नाहीत.
4. हवाबंद डब्यात ठेवलेले पदार्थ – उरलेले अन्न हवाबंद डब्यात ठेवल्यास दीर्घकाळ टिकते.
5. कोरडे मसाले आणि लोणची – गरम हवामानामुळे खराब होण्यापासून वाचवण्यासाठी काही मसाले आणि लोणची फ्रीजमध्ये ठेवली जाऊ शकतात.

फ्रीजमध्ये न ठेवावयाचे पदार्थ

1. भिजवलेली कणीक – बॅक्टेरियांची वाढ होऊ शकते.
2. शिजवलेले तांदूळ किंवा पोहे – दीर्घकाळ ठेवल्यास त्यात बुरशी निर्माण होऊ शकते.
3. बटाटे आणि कांदे – थंड हवेत त्यांची चव आणि पोत खराब होते.
4. मध – फ्रीजमध्ये ठेवल्यास तो घट्ट होतो.
5. ब्रेड – थंड हवेत तो लवकर कोरडा होतो आणि त्यावर बुरशी वाढू शकते.
6. केळी आणि पपई – फ्रीजमध्ये ठेवल्यास त्यांची चव आणि पोत बिघडते.
7. खवलेला नारळ – तो लवकर खराब होतो आणि वास बदलतो.

Keeping Soaked Dough in The Fridge | निष्कर्ष

भिजवलेली कणीक दीर्घकाळ फ्रीजमध्ये ठेवणे हे आरोग्यासाठी धोकादायक असू शकते. त्यामुळे शक्यतो ताजी कणीक वापरण्याचा प्रयत्न करावा. वेळेची बचत करताना आपल्या आरोग्याची किंमत मोजू नये. आहारतज्ज्ञांच्या मते, फ्रीजमध्ये ओले पदार्थ ठेवणे टाळावे आणि शक्यतो ताज्या अन्नपदार्थांचे सेवन करावे.