Farmer’s suicides in India | काही दिवसांपासून ते अस्वस्थ होते. घरातील वातावरण भारलेले होते, त्यांच्या वागण्यात, बोलण्यात आणि रोजच्या कामात मोठा बदल झाला होता. जेवताना त्यांना भूक लागत नव्हती, रात्री झोप लागत नव्हती. डोक्यावर कर्जाचा डोंगर वाढत चालला होता, पण तरीही त्यांनी कुटुंबाला काहीच सांगितले नाही. या मानसिक तणावात एक दिवस त्यांचा कापूस बाजारात गेला, आणि तो रिजेक्ट झाला. हातातोंडाशी आलेला घास गमावल्यासारखी स्थिती निर्माण झाली. त्यांनी कोणतीही प्रतिक्रिया दिली नाही, घरी शांतपणे आले आणि आपले रोजचे व्यवहार सुरू ठेवले.
दोन दिवसांनी त्यांनी आपल्या मोठ्या मुलीला जवळ बोलावले आणि आर्थिक परिस्थितीची संपूर्ण माहिती तिला समजावून सांगितली. बँकेच्या कर्जाची कागदपत्रे तिच्या हातात दिली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी ते शेतात गेले आणि परतलेच नाहीत. शेतात तुरीच्या पिकावर फवारणी चालू होती, तेच कीटकनाशक प्राशन करून त्यांनी आपले आयुष्य संपवले.
यवतमाळमधील जनार्दन उईके यांची ही कहाणी आहे, जी त्यांच्या मुलीने, उज्ज्वलाने, मागील वर्षी सांगितली होती. दुर्दैवाने, ही केवळ एक घटना नाही. अशा कित्येक घटना महाराष्ट्रासह संपूर्ण देशात घडत आहेत. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या हा एक गंभीर प्रश्न आहे, जो वर्षानुवर्षे सुटण्याचे नाव घेत नाही.
Farmer’s suicides in India | भारतातील शेतकरी आत्महत्या: एक कटू वास्तव
राष्ट्रीय गुन्हे नोंदणी विभागाच्या (NCRB) आकडेवारीनुसार, 2019 मध्ये जवळपास 43,000 शेतकरी आणि शेतीवर अवलंबून असलेल्या मजुरांनी आत्महत्या केली. या आत्महत्या केवळ आर्थिक तणावामुळे होत नाहीत, तर मानसिक आरोग्याच्या समस्यांमुळेही होत असतात. अनेकदा चर्चा केवळ आत्महत्येच्या आकडेवारीवर केंद्रित होते, पण हा प्रश्न मुळातून सोडवायचा असेल, तर आत्महत्या होण्याआधीच त्यावर उपाय शोधले पाहिजेत.
मानसिक आरोग्य आणि आत्महत्या
डॉ. प्रशांत चक्करवार हे मानसोपचारतज्ज्ञ असून त्यांनी आत्महत्याग्रस्त शेतकऱ्यांसाठी एक विशेष प्रोग्रॅम तयार केला, जो नंतर शासनाने स्वीकारला. त्यांच्या मते, “आत्महत्या टाळण्यासाठी सर्वात आवश्यक गोष्ट म्हणजे अशा व्यक्तींची लवकर ओळख करून त्यांना मदत करणे. यासाठी आम्ही ‘मानसिक-सामाजिक दृष्टिकोन’ स्वीकारला आहे.” म्हणजेच, आर्थिक आणि सामाजिक समस्यांबरोबरच मानसिक आरोग्यावरही लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे.
आत्महत्या का होतात?
उमेश (बदललेले नाव) हे मराठवाड्यातील रहिवासी आहेत. केवळ 31 वर्षांचे असताना त्यांनीही आत्महत्येचा विचार केला होता. “पाऊस वेळेवर न आल्यामुळे पीक उगवले तरी अवकाळी पावसाने ते नष्ट झाले. वाढत्या कर्जामुळे परिस्थिती अधिक कठीण झाली, आणि घर चालवण्याचा प्रश्न उभा राहिला. त्या वेळी आत्महत्येचा विचार मनात आला, पण कुटुंबाच्या आधारामुळे मी तो विचार दूर सारू शकलो.” असे उमेश सांगतात. ही बाब लक्षात घेतली पाहिजे की उमेशला मानसिकरित्या स्थिर राहता आले, पण असे अनेक शेतकरी असतात ज्यांना या विचारातून बाहेर पडता येत नाही.
डॉ. चक्करवार यांच्या मते, शेतकऱ्यांच्या आत्महत्येमागे केवळ आर्थिक समस्या नसतात, तर या समस्यांमुळे निर्माण झालेले मानसिक आजार हे आत्महत्येच्या टोकाला नेणारे प्रमुख घटक असतात. तीव्र नैराश्य (डिप्रेशन), बायपोलर डिसऑर्डर आणि क्वचित स्किझोफ्रेनिया यांसारखे मानसिक विकार आत्महत्या करणाऱ्या शेतकऱ्यांमध्ये आढळतात.
Farmer’s suicides in India | आत्महत्येच्या विचारांची पूर्वचिन्हे ओळखणे
योगिनी डोळके, ज्या ग्रामीण भागातील मानसिक आरोग्यावर काम करतात, त्यांच्यानुसार खालील लक्षणे आत्महत्येच्या शक्यतेकडे इशारा करतात:
- व्यक्ती अचानक गप्प आणि एकलकोंडी होते.
- आक्रमकता वाढते, चिडचिड वाढते.
- “आता काही उरलं नाही,” अशी वारंवार भावना व्यक्त केली जाते.
- दारूचे सेवन अचानक वाढते.
- रोजच्या व्यवहारात अनागोंदी निर्माण होते, कामात मन लागत नाही.
- आत्महत्येसाठी लागणाऱ्या साधनांचा शोध सुरू होतो.
मदत कुठून मिळेल?
- हेल्पलाईन्स: तेलंगणा सरकारने सुरू केलेल्या आत्महत्या प्रतिबंधक हेल्पलाईनला सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला. महाराष्ट्रातही अशा हेल्पलाईन्स सुरू करण्याची गरज आहे.
- जिल्हा रुग्णालये: तालुका आणि जिल्हा स्तरावर मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांची सेवा उपलब्ध आहे, जिथे संपर्क करता येईल.
- स्वयंसेवी संस्था: अनेक संस्था शेतकऱ्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी कार्यरत आहेत. त्यांच्याशी संपर्क साधून मदत घेता येऊ शकते.
Farmer’s suicides in India | काय करता येईल?
- आत्महत्येचे विचार मनात येत असतील, तर आपल्या कुटुंबाशी नक्की बोला. तुमच्या एकटेपणावर मात करण्यासाठी जवळच्या व्यक्तींच्या सहकार्याचा मोठा फायदा होऊ शकतो.
- मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांकडे जाण्यास लाज वाटू नये. ते योग्य मार्गदर्शन करू शकतात.
- शेतकऱ्यांसाठी सरकारी आणि बिगर-सरकारी मदतीच्या योजना समजून घ्या आणि त्याचा लाभ घ्या.
- गावपातळीवरच शेतकऱ्यांसाठी समुपदेशन केंद्रे उभी राहिली पाहिजेत.
निष्कर्ष
शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या हा एक गुंतागुंतीचा प्रश्न आहे, जो केवळ आर्थिक मदतीने सुटणार नाही. मानसिक आरोग्य हा त्याचा मुख्य घटक आहे आणि त्याकडे गांभीर्याने लक्ष दिले पाहिजे. समाजाने आणि सरकारने एकत्र येऊन यावर ठोस उपाययोजना केल्या, तर आत्महत्यांचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणात कमी होऊ शकते. “तू एकटा नाहीस, आम्ही सोबत आहोत,” हा विश्वास जर प्रत्येक शेतकऱ्याला वाटू लागला, तर आत्महत्या थांबवता येईल.