Borehole Problem | राजकोटच्या खरेचिया गावातील 65 वर्षीय शेतकरी धनजीभाई यांनी भूजल शोधण्यासाठी पारंपरिक आणि शास्त्रीय दोन्ही पद्धती वापरल्या. त्यांनी वेगवेगळ्या तज्ज्ञांना बोलावून घेतलं, जमिनीच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये जलस्रोत शोधण्याचे प्रयत्न केले. काही पारंपरिक पद्धतींचा आधार घेतला, पण प्रत्येक प्रयत्न अपयशी ठरला.
या घटनेतून एक महत्त्वाचा प्रश्न समोर येतो – भारताच्या भूजल संकटाला तोंड देण्यासाठी कोणती पद्धत अधिक प्रभावी ठरते ? पारंपरिक तंत्रे की आधुनिक वैज्ञानिक उपाय ?
Borehole Problem | पारंपरिक पद्धती: विश्वास की अंधश्रद्धा?
गुजरात आणि संपूर्ण भारतात अनेक शेतकरी भूजल शोधण्यासाठी पारंपरिक पद्धतींवर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून असतात. गांधीनगरच्या देहगाम तालुक्यातील शेतकरी मोहनलाल यांनी त्यांच्या शेतात बोअरवेल खोदण्यासाठी गावातील ब्राह्मणांना बोलावलं. त्यांचं म्हणणं होतं की या तज्ज्ञांनी दिलेल्या सूचनांनुसार बोअर खोदल्यास पाणी लागण्याची शक्यता जास्त असते.
पारंपरिक पद्धतींची विश्वासार्हता
अनेक शेतकऱ्यांना वाटतं की पारंपरिक पद्धती योग्य परिणाम देतात. काही वेळा अशा पद्धतींनी यश मिळाल्याचे अनुभव लोक सांगतात. पण शास्त्रशुद्ध पद्धतींनी याचा अभ्यास केला असता, त्यांना यामागे कोणतेही निश्चित वैज्ञानिक तत्त्व नसल्याचे आढळले.
याशिवाय, एकाच ठिकाणी पाणी सापडण्याची शक्यता नैसर्गिक भूजल प्रवाहावर अवलंबून असते. त्यामुळे केवळ पारंपरिक तज्ज्ञांच्या अंदाजांवर अवलंबून राहणे धोकादायक ठरू शकते.
Borehole Problem | आधुनिक वैज्ञानिक पद्धतींची गरज
महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, वडोदरा येथील निवृत्त प्राध्यापक डॉ. कृष्णा तिवारी यांच्या मते, भूजल शोधण्यासाठी विद्युत प्रतिरोधक (Electric Resistivity) पद्धत ही एक प्रभावी वैज्ञानिक तंत्रज्ञान आहे.
या पद्धतीत जमिनीत इलेक्ट्रोड टाकून तिथे विद्युत प्रवाह सोडला जातो. या प्रवाहावरून भूजल स्तराचा अचूक अंदाज घेता येतो. जमिनीतील वेगवेगळ्या थरांमधून प्रवाहित होणाऱ्या विद्युत प्रवाहाच्या वर्तनावरून भूजलाची खोली, प्रमाण आणि उपलब्धता स्पष्ट होते.
याशिवाय, रेझिस्टिव्हिटी इमेजिंग सिस्टीम हे आणखी एक प्रगत तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे. यात जमिनीत 12 ते 24 इलेक्ट्रोड्स बसवले जातात, ज्यामुळे भूजलाच्या अचूक स्थितीचा अंदाज लावता येतो.
पारंपरिक विरुद्ध वैज्ञानिक दृष्टिकोन: काय निवडावे?
- खर्च:
- पारंपरिक पद्धती कमी खर्चिक असतात, पण हमीशीर नाहीत.
- वैज्ञानिक पद्धती महागड्या असू शकतात, पण त्या अधिक अचूक असतात.
- अचूकता:
- पारंपरिक तज्ज्ञांचे अंदाज हे अनुभवावर आधारित असतात, पण ते शास्त्रीय दृष्टिकोनातून सिद्ध झालेले नाहीत.
- वैज्ञानिक पद्धती भूजलाचा निश्चित डेटा देतात, त्यामुळे चुकीच्या ठिकाणी बोअर खोदण्याचा धोका कमी असतो.
- भविष्यातील टिकाऊपणा:
- पारंपरिक पद्धतींचा उपयोग हजारो वर्षांपासून केला जातो, पण भूजलाची सद्यस्थिती लक्षात घेता त्यावर अवलंबून राहणं धोकादायक आहे.
- वैज्ञानिक पद्धतींनी भूजल व्यवस्थापन शक्य होतं, ज्यामुळे भविष्यातील जलसंकट टाळता येईल.
भूजल शोध आणि त्याच्या स्थितीचे वैज्ञानिक विश्लेषण
भूजल हा पृथ्वीवरील महत्त्वाचा जलस्रोत असून त्याच्या उपलब्धतेचा अचूक अंदाज लावण्यासाठी आधुनिक वैज्ञानिक पद्धतींचा उपयोग केला जातो. सध्याच्या काळात भूजल स्रोत शोधण्यासाठी आणि त्याच्या स्थितीचे विश्लेषण करण्यासाठी प्रगत तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे, ज्यामुळे वेळ आणि श्रम वाचू शकतात.
Borehole Problem | भूजल शोधण्याच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर
भूजलाची उपलब्धता शोधण्यासाठी वापरले जाणारे तंत्रज्ञान दिवसेंदिवस प्रगत होत आहे. एम.जी. इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सचे प्रोफेसर हेमंत मजीठिया यांच्या मते, “विशिष्ट सॉफ्टवेअरच्या मदतीने जमिनीची आणि तिच्या अंतर्गत घटकांची द्विमितीय प्रतिमा मिळविता येते. या प्रक्रियेमध्ये अवघ्या एक ते दीड तासात निकाल प्राप्त होतो, जो संगणकाद्वारे सहज पाहता येतो.”
विशेषत: जर जमिनीत रेतीचे प्रमाण अधिक असेल, तर भूजलाचे प्रमाण अधिक असण्याची शक्यता असते. मात्र, खडकाळ जमिनीत पाणी शोषण्याची क्षमता कमी असल्याने अशा भागांमध्ये भूजल साठा तुलनेने कमी असतो.
भूजल स्थिती समजून घेण्यासाठी नैसर्गिक संकेत
भूजलाच्या साठ्याचा अंदाज घेण्यासाठी वैज्ञानिक विश्लेषणासोबतच नैसर्गिक संकेतांचाही उपयोग होतो. झाडे आणि कीटक हे भूजलाच्या उपस्थितीचे महत्त्वाचे नैसर्गिक संकेत असू शकतात.
डॉ. कृष्णा यांच्या मते, “हायड्रोबायोलॉजिकल इंडिकेटर म्हणून ओळखली जाणारी पद्धत भूजलाच्या उपलब्धतेचा अंदाज घेण्यासाठी उपयुक्त ठरते. या पद्धतीत विशिष्ट झाडे आणि कीटकांच्या उपस्थितीचे निरीक्षण करून भूजल साठ्याचा अंदाज घेतला जातो.”
Borehole Problem | वनस्पती आणि भूजल यांचा परस्पर संबंध
पुरातन काळापासून झाडे आणि भूजल यांच्यातील संबंध समजून घेतला जात आहे. वराहमिहिर यांच्या बृहत्संहिता ग्रंथातही याचा उल्लेख केला आहे.
निष्कर्ष
गेल्या काही दशकांत हवामान बदल, वाढती लोकसंख्या आणि अतिवापरामुळे भारतातील भूजल पातळी झपाट्याने खाली जात आहे. अशा परिस्थितीत, पारंपरिक पद्धतींवर संपूर्ण अवलंबून राहण्यापेक्षा वैज्ञानिक उपाय वापरणे जास्त सुरक्षित आहे.
शेतकऱ्यांनी जागरूक होऊन आधुनिक भूजल शोध तंत्रांचा उपयोग करावा. सरकारनेही आधुनिक भूजल शोध तंत्रज्ञानाच्या किमती कमी करण्यासाठी पावले उचलली पाहिजेत. अन्यथा, धनजीभाईंसारख्या शेतकऱ्यांना शेती सोडून शहराकडे स्थलांतर करावे लागेल.
शेती टिकवायची असेल, तर पारंपरिक तंत्रांचा आधार घेत आधुनिक वैज्ञानिक पद्धतींचा स्वीकार करणे हाच सर्वात शहाणपणाचा मार्ग आहे!