Artificial Rain | महाराष्ट्रातील कृत्रिम पाऊस : उपाय की अपयश?
गेल्या काही महिन्यांपासून महाराष्ट्रातील अनेक भागांमध्ये पावसाने दडी मारली आहे. विशेषतः कोरडवाहू शेतीवर अवलंबून असलेल्या भागांमध्ये ही परिस्थिती गंभीर बनली आहे. वारंवारच्या दुष्काळसदृश परिस्थितीमुळे शेतकरी हवालदिल झाले असून, सरकारने कृत्रिम पावसाचा विचार करावा, अशी मागणी होत आहे.
Artificial Rain | कृत्रिम पाऊस म्हणजे काय ?
कृत्रिम पाऊस ही एक वैज्ञानिक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये ढगांमध्ये विशिष्ट रसायनांची फवारणी करून पाऊस पाडण्याचा प्रयत्न केला जातो. यासाठी वातावरणात आर्द्रता असणे अत्यंत गरजेचे आहे. ढगांमध्ये पावसासाठी आवश्यक बाष्प असले, तरी ते स्वतःहून पाऊस पडण्याइतके जड होत नाहीत. अशावेळी, कृत्रिमरीत्या बाष्पाचे संघटन करून पावसाचे थेंब मोठे करून जमिनीवर पाडले जातात.
कृत्रिम पाऊस पाडण्याच्या पद्धती
कृत्रिम पाऊस पाडण्यासाठी मुख्यतः तीन पद्धती वापरल्या जातात:
- विमानाद्वारे फवारणी – या पद्धतीत विमानाच्या मदतीने ढगांमध्ये विशिष्ट रसायने टाकली जातात.
- रॉकेटच्या साहाय्याने रसायन सोडणे – जमिनीवरून रॉकेट किंवा तोफेच्या सहाय्याने रसायन ढगांमध्ये पोहोचवले जाते.
- जमिनीवर रसायन जाळून हवेमध्ये सोडणे – यात रसायन जाळून त्याचे कण हवेच्या प्रवाहाद्वारे ढगांपर्यंत पोहोचवले जातात.
Artificial Rain | कृत्रिम पाऊस पाडण्यासाठी लागणाऱ्या अटी
सर्वसाधारणपणे, कृत्रिम पाऊस पाडण्यासाठी खालील अटी आवश्यक असतात:
- बाष्पयुक्त ढग उपस्थित असणे: कोरड्या वातावरणात कृत्रिम पाऊस शक्य नाही.
- आर्द्रता किमान 70% असणे: हवेमध्ये पुरेशी आर्द्रता असेल, तरच रसायने कार्यक्षम ठरतात.
- योग्य प्रकारचे ढग: उष्ण किंवा शीत ढगांवर अवलंबून वेगवेगळ्या तंत्रांचा वापर केला जातो.
महाराष्ट्रातील कृत्रिम पावसाचे प्रयत्न आणि यश-अपयश
महाराष्ट्र सरकारने 2019 मध्ये कृत्रिम पावसाचा प्रयोग करण्याचा प्रयत्न केला होता. त्यासाठी 30 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली होती. त्याआधीही 2003, 2004 आणि 2010-2011 मध्ये पुण्याच्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ ट्रॉपिकल मेटरोलॉजी (IITM) तर्फे विविध प्रयोग हाती घेण्यात आले होते. मात्र, हे बहुतेक प्रयोग अपयशी ठरले.
जगभरातील कृत्रिम पावसाचे प्रयोग
जगभरात अनेक देशांनी कृत्रिम पावसाचे प्रयोग केले आहेत. चीन हा एकमेव देश आहे, ज्याने काही प्रमाणात यशस्वी प्रयोग केले आहेत. त्यांनी त्यांच्या प्रयोगांचा फॉर्म्युला गुप्त ठेवला आहे. इस्रायल आणि युएई यांसारख्या देशांनीही काही प्रमाणात यश मिळवले आहे. मात्र, बहुतांश प्रयोग अयशस्वी ठरले आहेत.
Artificial Rain | कृत्रिम पावसाचे संभाव्य धोके आणि मर्यादा
- नैसर्गिक हवामान चक्रात हस्तक्षेप – कृत्रिम पावसामुळे नैसर्गिक पर्जन्यमानावर परिणाम होऊ शकतो.
- पर्यावरणीय हानी – सिल्व्हर आयोडाईड हे रसायन पर्यावरणासाठी हानिकारक ठरू शकते.
- अनिश्चितता – प्रयोग करूनही पाऊस पडेलच, याची शाश्वती नसते.
- खर्चिक प्रक्रिया – कृत्रिम पाऊस पाडण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात आर्थिक संसाधने लागतात.
पर्यायी उपाय कोणते?
कृत्रिम पावसावर अवलंबून राहण्याऐवजी इतर दीर्घकालीन उपायांचा अवलंब करण्याची गरज आहे. काही महत्त्वाचे पर्याय असे आहेत:
- जलसंधारण आणि जलव्यवस्थापन: जलसाठ्यांची नीटनेटकी व्यवस्था करून पाणीटंचाई दूर केली जाऊ शकते.
- नॅशनल वॉटर ग्रीड: इस्रायलप्रमाणे नद्यांना जोडून पाण्याचा समतोल राखला जाऊ शकतो.
- पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात पाणीसाठ्यांची निर्मिती: मराठवाड्यासारख्या भागात मोठ्या जलसाठ्यांवर भर द्यायला हवा.
- शाश्वत शेती तंत्रांचा अवलंब: कमी पाण्यावर टिकणाऱ्या पिकांची लागवड वाढवणे.
Artificial Rain | कृत्रिम पाऊस: एक वैज्ञानिक वरदान की पर्यावरणीय जोखीम?
पृथ्वीवरील हवामानमान विषम असल्यामुळे अनेक ठिकाणी अनियमित पाऊस पडतो, तर काही ठिकाणी दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण होते. अशा परिस्थितीत कृत्रिम पावसाचा वापर हा पाण्याच्या समस्येवर एक शाश्वत उपाय ठरू शकतो. कृत्रिम पाऊस म्हणजे वातावरणात वैज्ञानिक पद्धतींनी बदल घडवून पावसाच्या शक्यतेला वाढवण्याची प्रक्रिया होय. हे प्रामुख्याने ‘क्लाउड सीडिंग’ (Cloud Seeding) या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून केले जाते.
कृत्रिम पावसाची प्रक्रिया
क्लाउड सीडिंग प्रक्रियेमध्ये ढगांमध्ये विशिष्ट प्रकारचे रसायने मिसळून त्यातील पाण्याचे थेंब मोठे केले जातात, ज्यामुळे पाऊस पडण्यास मदत होते. प्रामुख्याने चांदीचा आयोडाईड, सोडियम क्लोराईड (मीठ) किंवा कोरडा बर्फ (ड्राय आईस) या पदार्थांचा वापर केला जातो. हे पदार्थ हवेतील आर्द्रता आकर्षित करून पाण्याचे थेंब तयार करतात, जे नंतर गुरुत्वाकर्षणामुळे जमिनीकडे खाली पडतात आणि पाऊस होतो. हे रसायन विमान, ड्रोन किंवा जमिनीवरील यंत्रणेद्वारे ढगांमध्ये सोडले जाते.
भारत आणि कृत्रिम पाऊस
भारतासारख्या कृषिप्रधान देशात पावसाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. काही राज्यांमध्ये सरकारने कृत्रिम पावसाचे प्रयोग यशस्वीपणे केले आहेत. 2019 मध्ये महाराष्ट्र सरकारने दुष्काळग्रस्त भागांमध्ये कृत्रिम पावसाचे प्रयोग केले. याशिवाय कर्नाटक आणि तमिळनाडू राज्यांनीही या तंत्रज्ञानाचा उपयोग केला आहे. भविष्यात पाण्याच्या टंचाईवर मात करण्यासाठी आणि शेतीला मदत करण्यासाठी कृत्रिम पाऊस हा महत्त्वाचा उपाय ठरू शकतो.
Artificial Rain | शेवटचा विचार: कृत्रिम पाऊस हा कायमस्वरूपी उपाय नाही !
कृत्रिम पाऊस हा एक तात्पुरता उपाय असला, तरी तो दीर्घकालीन दुष्काळ उपाय म्हणून पाहणे चुकीचे आहे. वैज्ञानिक दृष्टिकोन स्वीकारून जलव्यवस्थापन आणि नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य तो उपयोग करूनच पाण्याची समस्या सोडवता येईल. म्हणूनच, कृत्रिम पावसाच्या प्रयोगांवर संपूर्ण विश्वास ठेवण्यापेक्षा शाश्वत पर्यायांचा विचार करणे अधिक गरजेचे आहे.