AI Farming | AI तंत्रज्ञानामुळे ऊस उत्पादनासाठी झाली मोठी मदत

AI Farming | पुणे जिल्ह्यातील निंबूत गावात राहणारे सुरेश जगताप यांचा अनुभव ऐकला की एआय अर्थात कृत्रिम बुद्धिमत्ता शेतीत काय कमाल करू शकते याची प्रचीती येते. काही महिन्यांपूर्वी त्यांच्या शेतात ऊस पूर्णपणे खोडकीडच्या समस्येमुळे मरून गेला होता. त्यांना वाटलं होतं की पुन्हा लागवड करण्याशिवाय पर्याय नाही. मात्र त्यांनी ‘कृषक ॲप’च्या माध्यमातून AI आधारित शेतीची वाट धरली आणि आज त्यांच्या शेतात ऊस उंच आणि मजबूत उभा आहे.

AI Farming | सकाळच्या सुरुवातीपासूनच तंत्रज्ञानाचा आधार

जगताप आता त्यांच्या शेतीच्या प्रत्येक निर्णयासाठी मोबाईलवर मिळणाऱ्या नोटिफिकेशनवर अवलंबून आहेत. ‘कृषक ॲप’वरून रोज सकाळी त्यांना त्यांच्या शेताची सविस्तर स्थिती कळते . शेतातील ओलावा किती आहे, कोणत्या ठिकाणी पाण्याची आवश्यकता आहे, कोणत्या भागात खत द्यावं लागेल आणि कोणत्या भागात रोगाचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता आहे.

या सर्व माहितीनुसार त्यांचं दिवसभराचं शेतीचं नियोजन ठरतं. अचूक माहितीमुळे अनावश्यक खर्च टळतो आणि वेळेवर योग्य उपचार करून पीक चांगले फोफावते. खते, पाणी आणि फवारणी यावर होणारा खर्च देखील लक्षणीय प्रमाणात कमी होतो.

AI Farming | एआय आधारित शेती म्हणजे काय ?

कृत्रिम बुद्धिमत्ता आधारित शेती म्हणजे केवळ डिजिटल ॲपवरचा अनुभव नाही, तर शास्त्रीय विश्लेषणावर आधारित एक संपूर्ण प्रक्रिया आहे. एआयचा वापर करताना, शेतकऱ्याच्या शेताचं GIS मॅपिंग केलं जातं. यामध्ये सॅटेलाईटद्वारे मिळणारी प्रतिमा, हवामान, मातीतील ओलावा आणि पोषणतत्त्वांची पातळी या सगळ्याचा अभ्यास केला जातो.

त्यानंतर AI मॉडेल ही सगळी माहिती एकत्र करून पीक कसं लावावं, कधी पाणी द्यावं, खत किती प्रमाणात वापरावं आणि कोणत्या प्रकारचा रोग येऊ शकतो याचा अचूक अंदाज देतं. ही माहिती वॉर रूममध्ये पाठवली जाते आणि तिथून शेतकऱ्याला सूचना दिल्या जातात.

AI Farming | एआय शेतीत कशी वापरली जाते ?

AI शेतीमध्ये अनेक डिजिटल साधनांचा वापर केला जातो.

1.सॅटेलाईट इमेजेस

उंच आकाशातून मिळणाऱ्या प्रतिमांमधून शेतातील पिकांची वाढ, पानांची रंगछटा, ओलावा, बियाण्यांची स्थिती, अशा अनेक गोष्टींचा अभ्यास केला जातो.

2. GIS आणि सेन्सर्स

शेतात टाकलेले माती आणि हवामान सेन्सर्स मातीतील ओलावा, तापमान, पीएच स्तर, खारटपणा यांचा तपशील वेळोवेळी नोंदवतात.

3.डेटा विश्लेषण

AI सर्व माहिती गोळा करून त्यावर प्रक्रिया करते. मग हे सॉफ्टवेअर शेतकऱ्याला सुचवते की…

• खत कधी आणि किती प्रमाणात टाकावं?
• कोणत्या ठिकाणी पाणी द्यावं?
• कोणत्या पिकांमध्ये रोगाचा धोका आहे?
• पुढील आठवड्यात हवामान कसं असेल?
• कापणीचा योग्य काळ कोणता?

AI Farming | ॲप्स आणि मोबाइल सूचना

AI चं सगळं विश्लेषण शेतकऱ्याला मोबाइलवर मिळतं – मराठीत किंवा आपल्या मातृभाषेत. ‘कृषक ॲप’ किंवा ‘फार्मप्लस’ सारखी ॲप्स हे काम सोपं करतात.

AI शेतीची सुरुवात आणि विस्तार

या उपक्रमाची सुरुवात 2021-22 मध्ये बारामतीतील ॲग्रिकल्चर डेव्हलपमेंट ट्रस्टने केली. ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील डॉ. अजित जावकर यांच्या सहकार्याने, मायक्रोसॉफ्टच्या अ‍ॅग्री फूड डिव्हिजनच्या सहकार्याने हा प्रयोग शक्य झाला. सुरुवातीला ट्रस्टच्या काही शेतांमध्ये AI वर आधारित शेती केली गेली आणि त्याचा पारंपरिक शेतीशी तुलनात्मक अभ्यास केला गेला.

या प्रयोगात स्पष्ट दिसून आलं की AI आधारित शेतीत ऊसाचा दर्जा अधिक चांगला होता, आणि उत्पादनातही वाढ झाली. त्यामुळे 2022 पासून महाराष्ट्रभरातील एक हजार शेतकऱ्यांमध्ये हा उपक्रम विस्तारला गेला.

शेतकऱ्याच्या दृष्टीने फायदे

१. पाण्याची बचत

AI च्या मदतीने कोणत्या ठिकाणी किती पाणी द्यायचं हे अचूक ठरवलं जातं. त्यामुळे अनावश्यक पाणी वाया जात नाही. एक प्रयोगानुसार, ऊस शेतीत ४०% पर्यंत पाण्याची बचत झाली आहे.

२. खतांचा अचूक वापर

मातीची माहिती लक्षात घेऊन AI योग्य खताचा प्रकार आणि मात्रा सुचवते. यामुळे मातीचा पोत बिघडत नाही आणि उत्पादन टिकून राहतं.

३. रोगांचं अचूक निदान

सॅटेलाईट इमेजेसमधून पानांची रंगछटा, वाढीचा वेग बघून AI सांगू शकतं की पीक कोणत्या रोगाच्या धोक्यात आहे. रोग आल्यावरच नव्हे, तर येण्याच्या आधीच उपाय सुचवले जातात.

४. उत्पादनात वाढ

योग्य वेळेला योग्य उपाय केल्याने उत्पादनात लक्षणीय वाढ होते. उदा. AI आधारित ऊस शेतीत उत्पादनात १५–२० टक्क्यांनी वाढ दिसून आली आहे.

५. खर्चात बचत

अनावश्यक फवारणी, खतं, पाणी यावरचा खर्च कमी होतो. AI वापरणाऱ्या शेतकऱ्यांना सरासरी दरवर्षी ₹५०,००० ते ₹१,००,००० पर्यंतचा नफा होतो, असं अभ्यास दर्शवतो.

AI Farming | एआय शेतीत नक्की काय बदलते ?

पारंपरिक शेती	एआय आधारित शेती
अंदाजावर आधारित निर्णय	डेटा आणि विश्लेषणावर आधारित निर्णय
खताचा किंवा पाण्याचा अपुरा/जास्त वापर	अचूक मोजमापावर आधारित वापर
रोग आल्यावरच उपाय	रोग येण्यापूर्वीच सूचना
उत्पादनावर अनिश्चितता	उत्पादनात वाढ आणि अधिक नियंत्रण
खर्च अधिक, फायदा अनिश्चित	खर्चात बचत, नफा निश्चिततेकडे

ऊस शेतीसाठी AI का गरजेची आहे ?

महाराष्ट्रात ऊस हे महत्त्वाचं नगदी पीक आहे. राज्यातील जवळपास 21 टक्के शेती क्षेत्र ऊसाखाली आहे. मात्र ऊस ही अतिपाणी लागणारी पिकं म्हणून ओळखली जातात. एका किलो साखर तयार करण्यासाठी जवळपास 2068 लिटर पाणी लागते. अशा परिस्थितीत, जलसंपत्तीच्या मर्यादा लक्षात घेता, एआयच्या मदतीने पाण्याचा अचूक आणि मर्यादित वापर करणे अत्यावश्यक आहे.

AI च्या मदतीने दर एकरात सुमारे 40 टक्क्यांनी पाण्याची बचत झाली असल्याचं कृषी तज्ज्ञ सांगतात. त्याचबरोबर खताच्या वापरात सुद्धा 30 टक्क्यांची घट झाली आहे. उत्पादन मात्र याच काळात वाढले आहे.

AI Farming | जमिनीचा पोत आणि उत्पन्नात वाढ

AI शेतीत जमिनीच्या पोताचा बारकाईने अभ्यास केला जातो. मातीतील आवश्यक पोषकतत्त्वांची माहिती मिळवून त्यानुसार खतांची शिफारस केली जाते. यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि दीर्घकालीन उत्पादनक्षमता वाढते.

कृषी विज्ञान केंद्राचे सॉईल सायंटिस्ट डॉ. विवेक भोईटे यांच्या मते, “AI शेतीमुळे शेतकऱ्याला वर्षाला 1 लाख रुपयांपर्यंतचा लाभ मिळतो. कारण पाणी आणि खतांची बचत होते, आणि उत्पादनातही लक्षणीय वाढ होते.”

ऊस शेतीतील धोरणात्मक फरक

पारंपरिक शेतीत शेतकऱ्यांना अनेक गोष्टी अंदाजावर कराव्या लागतात – पाणी कधी द्यायचं, किती खत वापरायचं, आणि फवारणीचं वेळापत्रक काय असावं. मात्र AI आधारित शेतीत हे सगळं आकड्यांवर आधारित ठरतं. सॅटेलाईट प्रतिमांमुळे शेताच्या कोणत्या भागात अडचण आहे हे स्पष्ट दिसून येतं.

जगताप सांगतात, “पूर्वी फवारणी कधी करायची याचा अंदाज लागत नसे. ड्रेंचिंग केलं जात नसे. पण AI वापरून आम्ही हे सर्व वेळेत करतो आणि त्याचा परिणाम पीक वाढीत स्पष्टपणे दिसतो.”

कृषी धोरणात AI ची जागा

AI आधारित शेती म्हणजे केवळ एक प्रायोगिक यश नाही, तर ती कृषी धोरणाचा भाग बनण्याच्या वाटेवर आहे. राज्य सरकार आणि कृषी विद्यापीठे मिळून विविध ठिकाणी अशा प्रयोगांना चालना देत आहेत. ‘क्रॉप ॲप’, ‘डिजिटल फार्मिंग’ अशा योजना लागू केल्या जात आहेत.

तज्ज्ञ उदय देवळाणकर सांगतात की, “AI फक्त ऊसासाठीच नव्हे, तर पावसावर अवलंबून असलेल्या अनेक पिकांसाठी फायदेशीर ठरू शकतो. मात्र त्याचा वापर करताना स्थानिक गरजा आणि परिस्थिती यांचाही विचार करायला हवा.”

AI Farming | AI शेतीकडे पाहण्याची गरज

जगभरात AI चा उपयोग शेतीत मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. भारतात देखील काही भागांत AI आधारित निर्णय प्रणाली विकसित होत आहेत. पण त्यासाठी योग्य प्रशिक्षण, आर्थिक गुंतवणूक आणि धोरणात्मक पाठबळ आवश्यक आहे.

AI शेतीचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे ‘डेटा आधारित निर्णय’. यामुळे शेतकरी आपल्या पिकावर नेमका परिणाम होईल अशाच उपाययोजना करू शकतो.

एआय (AI) ऊस शेतीसाठी का गरजेचं ठरतं ?

1.पाण्याचा अचूक वापर

AI सेन्सर्स आणि सॅटेलाईट डेटाच्या मदतीने जमिनीत किती ओलावा आहे, कोणत्या भागाला पाणी लागणार आहे हे शेतकऱ्याला मोबाइलवरच समजतं. यामुळे फक्त गरज असेल तेवढंच पाणी वापरलं जातं. ३०-४०% पाण्याची बचत.

2. खत व्यवस्थापन सुधारते

AI सॉफ्टवेअर मातीचा नमुना तपासून पीएच, नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅश यांचं प्रमाण सांगते आणि त्यावर आधारित शिफारस करते की कोणत्या वेळी किती खत टाकावं. खर्चात बचत + मातीचा पोत कायम राहतो.

3. रोग आणि कीड नियंत्रण

AI आधारित इमेज प्रोसेसिंग तंत्रज्ञान पानांची छायाचित्रं तपासून रोगाची लक्षणं अगोदरच ओळखतं. त्यामुळे शेतकरी योग्य वेळी फवारणी करू शकतो. परिणाम रोगाचं प्रमाण कमी, औषध खर्चात बचत.

4. पीक वाढीचं निरीक्षण

AI सतत शेतातील फोटो, डेटा गोळा करत असतो. त्यामुळे पीक कुठे कमी वाढलंय, कुठे कमी हिरवळ आहे हे लवकर समजतं. शेतकरी त्या भागावर विशेष लक्ष केंद्रित करू शकतो.

5.हवामानाचा अचूक अंदाज

AI हवामान डेटा प्रोसेस करून सांगतं की पुढील काही दिवसात पाऊस आहे का, तापमान किती असेल. त्यामुळे फवारणी, खत, पाणी याचं नियोजन अचूक करता येतं.

6. कापणीचा योग्य कालावधी ठरवता येतो

AI सॉफ्टवेअर पीक तयार होण्याचा वेग, वाढ, पाने सुकण्याची पातळी पाहून सुचवतं की कापणी कधी करावी. यामुळे साखर उतारा जास्त मिळतो.

AI Farming | पुढचं पाऊल

या तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे केवळ उत्पादन वाढत नाही, तर शाश्वत शेतीकडे जाण्याचा मार्गही खुला होतो. AI आधारित शेती शेतकऱ्याला आत्मनिर्भर बनवते. पाण्याची बचत, खतांचा मर्यादित वापर, रोगांवर वेळीच नियंत्रण आणि जमिनीचा पोत टिकवणं – या सगळ्या गोष्टी AI मुळे शक्य होत आहेत.

भारतातील अनेक नामांकित व्यक्तींनी – ज्यात सुंदर पिचाई आणि इलॉन मस्क यांचा देखील समावेश आहे – या प्रयोगाचं कौतुक केलं आहे. त्यामुळे भविष्यात AI आधारित शेती ही केवळ पर्याय न राहता, गरज बनणार आहे.