Importance of Germination | खरीप हंगाम अवघ्या काही आठवड्यांवर येऊन ठेपला आहे. शेतकरी बंधू या काळात शेतीच्या विविध तयारीत व्यग्र असतात. यात नांगरणी, खत व्यवस्थापन, पाण्याचा स्रोत, पेरणी यासारख्या बाबींवर लक्ष दिले जाते. मात्र या सर्व तयारीमधील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि अनिवार्य टप्पा म्हणजे बीजप्रक्रिया. बियाण्यांची योग्य प्रकारे प्रक्रिया न केल्यास पेरणी योग्य वेळेत करूनही अपेक्षित उत्पादन मिळत नाही. त्यामुळे खरीप पिकांमध्ये भरघोस उत्पादनासाठी बीजप्रक्रियेला अत्यंत महत्त्व देणे आवश्यक आहे.
Importance of Germination | बीजप्रक्रियेचे महत्त्व नेमके काय ?
बियाण्यांची बीजप्रक्रिया म्हणजे पेरणीपूर्वी विशिष्ट रसायने किंवा जैविक घटकांचा वापर करून बियाण्यांना रोगप्रतिकारक बनवणे. यामुळे बियाण्यांची उगवणक्षमता वाढते, सुरुवातीला होणाऱ्या रोगांपासून संरक्षण मिळते आणि रोपटी सशक्त वाढतात. याचाच परिणाम म्हणून उत्पादनात २० ते ३० टक्क्यांपर्यंत वाढ होऊ शकते.
आजही अनेक शेतकरी बीजप्रक्रियेकडे गांभीर्याने पाहत नाहीत. परिणामी, उगम कमी होतो, रोपटी लहान राहतात, आणि सुरुवातीच्या टप्प्यात पिके रोगांना बळी पडतात. यामुळे संपूर्ण हंगामावर परिणाम होतो आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक नुकसान सहन करावे लागते.
योग्य पद्धतीने बीजप्रक्रिया कशी करावी ?
बीजप्रक्रिया करताना सर्वप्रथम चांगल्या गुणवत्तेची बियाणे निवडावी लागतात. ही निवड करताना काही सोप्या पद्धती वापरल्या जाऊ शकतात. उदाहरणार्थ, बियाण्यांना पाण्यात टाकल्यास पाण्यावर तरंगणारी बियाणे निकृष्ट आणि उगवणक्षमतेने कमी असतात, तर पाण्यात बुडणारी बियाणे चांगल्या प्रतीची असतात. त्यामुळे अशा पद्धतीने आधीच बियाण्यांची चाचणी करणे उपयुक्त ठरते.
बीजप्रक्रियेसाठी खालील घटकांचा वापर केला जातो:
- बुरशीनाशके: थायरम, मॅन्कोझेब, कॅप्टन इत्यादी.
- जीवाणूनाशके: कार्बेन्डाझिम, ट्रायकोडर्मा यांसारखी जैविक नियंत्रकं.
- जैविक खते: अ‍ॅझोटोबॅक्टर, पीएसबी (फॉस्फेट सॉल्युबिलायझिंग बॅक्टेरिया) इ.
ही प्रक्रिया करताना एक किलो बियाण्याला २ ते ३ ग्रॅम प्रमाणात बुरशीनाशक मिसळून छान एकजीव करावे. जर जैविक प्रक्रिया करायची असेल, तर बियाण्याला वरील जैविक घटकांचा वापर करून सावलीत वाळवावे.
सावलीत वाळवणे आणि योग्य साठवणूक का आवश्यक ?
प्रक्रिया झाल्यानंतर बियाणे थेट सूर्यप्रकाशात वाळवू नयेत. कारण उष्णतेमुळे बियाण्यांची अंकुरण क्षमता कमी होण्याचा धोका असतो. त्यामुळे सावलीत आणि हवेशीर ठिकाणी वाळवणे आवश्यक आहे. साठवणीसाठी कोरडे, स्वच्छ आणि उंदीर/कीड मुक्त गोदाम असावे.
तसेच बीजप्रक्रिया केल्यानंतर शक्य तितक्या लवकर पेरणी करणे आवश्यक आहे. जास्त दिवस बियाणे साठवून ठेवल्यास त्याची परिणामकारकता कमी होते.
Importance of Germination | बियाणे खरेदी करताना आवश्यक खबरदारी
शेतकऱ्यांनी बियाणे खरेदी करताना अधिकृत केंद्रांवरूनच खरेदी करावी. बियाण्याची पावती, पिशवीवरील लेबल, बॅच नंबर, कंपनीचे नाव इ. गोष्टी जपून ठेवाव्यात. कारण कधीकधी बोगस बियाण्यामुळे नुकसान झाल्यास शासनाकडे भरपाई मागणी करताना हे पुरावे महत्त्वाचे ठरतात.
शासन काही वेळा बियाण्यावर सबसिडी देते. अशा वेळीही खरेदीची पावती आणि आवश्यक कागदपत्रे दाखल करणे गरजेचे असते. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी या बाबतीत जागरूक असले पाहिजे.
Importance of Germination | बीजप्रक्रियेमुळे होणारे फायदे
बीजप्रक्रियेचे फायदे अनेक पातळ्यांवर होतात. काही प्रमुख फायदे पुढीलप्रमाणे
- उगवणक्षमता वाढते – प्रक्रिया केलेल्या बियाण्यांतून उगम चांगला होतो.
- सुरुवातीच्या रोगांपासून संरक्षण – बुरशीजन्य आणि जिवाणूजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव टळतो.
- सशक्त रोपे – सुरुवातीपासून चांगली वाढ झाल्यामुळे झाडे मजबूत होतात.
- उत्पादनात वाढ – पिकाची गुणवत्ता आणि उत्पादन दोन्ही वाढते.
- कमी खर्चात अधिक फायदा – कीटकनाशक किंवा रोगनाशकांचा पुढील वापर कमी होतो.
बीजप्रक्रिया ही एकात्मिक कीड व रोग व्यवस्थापनाच्या पहिल्या टप्प्याचा भाग मानली जाते. त्यामुळे केवळ पिकांच्या आजारावर नियंत्रण मिळवण्याचाच नव्हे, तर उत्पादनशास्त्राच्या दृष्टीनेही ही पद्धत उपयुक्त आहे.
शासकीय यंत्रणांकडून मार्गदर्शन
भारतातील कृषी क्षेत्र हे खूप मोठं आणि विविधतेने भरलेलं आहे. त्यामुळे शेतकऱ्यांना शाश्वत उत्पादन, योग्य बाजारपेठ, नवीन तंत्रज्ञान आणि हवामान अनुकूलन यांसारख्या गोष्टींसाठी नियमित मार्गदर्शनाची गरज असते. ही गरज लक्षात घेता, केंद्र व राज्य सरकार शेतकऱ्यांसाठी अनेक शासकीय यंत्रणा कार्यरत ठेवते, ज्या विविध माध्यमांतून वेळोवेळी मार्गदर्शन करत असतात. या यंत्रणांमध्ये कृषी विभाग, कृषी विज्ञान केंद्रे (KVK), जिल्हा कृषी अधिकारी कार्यालये, तालुका कृषी कार्यालये, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठे, शासकीय पीक सल्ला अ‍ॅप्स, आत्मा प्रकल्प, कृषी सहाय्यक, मंडळ कृषी अधिकारी, आणि मोबाईल अ‍ॅप्लिकेशन सेवा यांचा समावेश होतो.
कृषी विभागामार्फत प्रत्येक जिल्हा व तालुका पातळीवर शेतकरी प्रशिक्षण शिबिरे, प्रात्यक्षिक प्रकल्प, कृषी प्रदर्शने, शेतशाळा यांचे आयोजन केले जाते. यामध्ये पेरणीपासून ते काढणीपर्यंतच्या सर्व प्रक्रियांबाबत शास्त्रीय मार्गदर्शन दिलं जातं. विशेषतः बीजप्रक्रिया, खत व्यवस्थापन, कीड नियंत्रण, सेंद्रिय शेती, सिंचन योजना, पीक विमा यासारख्या विषयांवर शेतकऱ्यांना जागरूक केलं जातं. हे मार्गदर्शन तज्ज्ञ कृषी अधिकारी, संशोधक आणि प्रगतशील शेतकरी यांच्यामार्फत दिलं जातं.
कृषी विज्ञान केंद्रे (KVK) हे ज्ञानाचे महत्त्वाचे केंद्र मानले जातात. प्रत्येक जिल्ह्यात कार्यरत असलेली ही केंद्रे स्थानिक हवामान, जमिनीचा प्रकार आणि पिकांनुसार संशोधन आधारित सल्ला देतात. शेतकऱ्यांनी स्वतः जाऊन याठिकाणी सल्ला घेता येतो. याशिवाय, या केंद्रांद्वारे माती परीक्षण, पाणी परीक्षण, पीक संरक्षण शिफारसी, वाणांची माहिती, तंत्रज्ञानाचे प्रात्यक्षिक याबाबत सविस्तर माहिती दिली जाते.
Importance of Germination | तांत्रिक अडचणी आणि उपाय
शेतीमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर वाढत असला, तरी अनेक शेतकरी अजूनही तांत्रिक अडचणींमुळे संपूर्ण लाभ मिळवू शकत नाहीत. नवनवीन यंत्रसामग्री, ड्रिप सिंचन व्यवस्था, स्मार्टफोनवर आधारित अ‍ॅप्स, हवामान अंदाज यांसारख्या सुविधा उपलब्ध असूनही, त्यांचा प्रभावी वापर करण्यासाठी आवश्यक असलेली माहिती आणि प्रशिक्षण अनेकांना मिळत नाही. उदाहरणार्थ, अनेक शेतकरी ट्रॅक्टर, थ्रेशर, पावर टिलर यांसारखी महागडी यंत्रे खरेदी करतात, मात्र योग्य प्रशिक्षणाअभावी ती यंत्रे नीट वापरता येत नाहीत किंवा लवकर बिघडतात. देखभाल कशी करावी, कोणत्या वेळेला कोणती यंत्रणा वापरावी, याविषयी मार्गदर्शन न मिळाल्याने खर्च वाढतो आणि काम रखडते.
ग्रामीण भागात इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी देखील एक मोठा प्रश्न आहे. स्मार्टफोनमध्ये अनेक शासकीय योजना, पीक सल्ला, बाजारभाव, हवामान अंदाज यासारख्या गोष्टी मिळू शकतात, पण नेटवर्कचा अभाव असल्याने अनेकांना या डिजिटल सेवेचा पुरेपूर लाभ घेता येत नाही. काही शेतकरी मोबाईलमध्ये उपलब्ध असलेल्या अ‍ॅप्सची माहिती नसल्यामुळे ते अर्ज वेळेवर भरू शकत नाहीत, आणि अनुदान, विमा यांसारख्या सुविधांपासून वंचित राहतात. यासाठी सरकारने काही सेवा SMS आणि कॉल सेंटरच्या माध्यमातून दिल्या आहेत, मात्र याची जनजागृती कमी असल्याने त्या देखील प्रभावीपणे वापरल्या जात नाहीत.
यंत्रसामग्रीचा देखभाल व दुरुस्तीचा विषय देखील फारच महत्वाचा आहे. पीक तयार होत असताना अचानक पंप बंद पडणे, ड्रिप यंत्रणेतील पाइप तुंबणे किंवा स्प्रिंकलर नीट काम न करणे अशा अनेक अडचणी समोर येतात. त्यात दुरुस्ती करणारे तांत्रिक कर्मचारी वेळेवर उपलब्ध नसल्याने नुकसान वाढते. अशा परिस्थितीत गावपातळीवरच युवकांना प्रशिक्षण देऊन तांत्रिक सेवा उपलब्ध करून देणे हा एक शाश्वत उपाय ठरू शकतो. याचप्रमाणे, पीक लागवडीपूर्वी बीजप्रक्रियेचे ज्ञान आणि प्रात्यक्षिक मिळणे आवश्यक असते. अनेक वेळा शेतकऱ्यांना खराब किंवा बोगस बियाणे मिळते आणि त्याचे परिणाम म्हणून उगवणक्षमता कमी राहते. जर बियाण्यांची तपासणी, त्यावर प्रक्रिया आणि उगवण चाचणी यासारख्या गोष्टी वेळेवर केल्या तर उत्पन्नात वाढ होऊ शकते.
हवामान बदलाचा शेतीवर मोठा परिणाम होतो. परंतु शेतकरी अजूनही पारंपरिक अंदाजांवर अवलंबून राहतात. मोबाईल अ‍ॅप्स, सरकारच्या हवामान सेवा, कृषी विज्ञान केंद्रे यांच्या माध्यमातून उपलब्ध हवामान अंदाजांचा वापर अजूनही मर्यादित आहे. यामुळे अनपेक्षित पावसामुळे किंवा दुष्काळामुळे पीक फेल होण्याचा धोका कायम असतो. जर शेतकऱ्यांना या हवामान माहितीचा वेळेवर आणि स्थानिक भाषेत सुलभ वापर करता आला, तर नुकसान टाळता येईल. तसेच, सिंचन पद्धतीत येणाऱ्या अडचणी जसे की अपुऱ्या पाण्याचे व्यवस्थापन, टाकी लिक होणे, सोलर पंप चालू न होणे यांसाठी देखील तांत्रिक सल्ला गरजेचा असतो.
डिजिटल यंत्रणांचा अपुरा वापर ही अजून एक मोठी अडचण आहे. जरी मोबाईलमधून अर्ज करणे शक्य असले, तरी अनेक शेतकरी अशा सेवा वापरण्यास अजूनही घाबरतात. त्यांना अर्ज कसा भरायचा, कोणते कागदपत्र लागतात, ते स्कॅन कसे करायचे, आधार ओटीपी कसा द्यायचा अशा अनेक गोष्टींचे प्रशिक्षण दिले गेले नाही. त्यामुळे सरकारी योजना असूनही त्या वंचित राहतात. या सगळ्या समस्यांवर उपाय म्हणून गावपातळीवर डिजिटल सहाय्यक नेमणे, अधिकाधिक प्रशिक्षण शिबिरांचे आयोजन करणे, स्थानिक शेतकरी गटांमध्ये माहितीचे प्रसारण करणे आवश्यक आहे.
याशिवाय, एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे प्रशिक्षणाच्या संधींचा अभाव. अनेक नवे तांत्रिक प्रयोग आणि यंत्रणा विकसित होत आहेत, पण त्याचे प्रशिक्षण प्रत्यक्ष जमिनीवर फारच मर्यादित आहे. कृषी विज्ञान केंद्रे, शासकीय पोर्टल्स किंवा ऑनलाईन कोर्सेस यांचाद्वारे हे प्रशिक्षण सहज मिळवता येईल, परंतु त्यासाठीही इंटरनेट साक्षरता आणि जाणीव आवश्यक आहे.
शेवटी एवढंच सांगता येईल की, शेतीत येणाऱ्या तांत्रिक अडचणी कायमस्वरूपी संकट नसून त्या दूर करता येण्याजोग्या आहेत. या अडचणी ओळखून आणि त्यावर योग्य ते उपाय योजून शेतकरी उत्पादन वाढवू शकतात, खर्च कमी करू शकतात आणि शेती अधिक फायदेशीर बनवू शकतात. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी तांत्रिक शिक्षण घेत राहणे, उपलब्ध साधनांचा अधिकाधिक वापर करणे आणि नवीन ज्ञानाच्या दिशेने वाटचाल करत राहणे हे काळाची गरज आहे.
Importance of Germination | निष्कर्ष
शेती ही नैसर्गिक घटकांवर अवलंबून असली, तरी शास्त्रीय पद्धतींचा अवलंब केल्यास हमखास यश मिळू शकते. बीजप्रक्रिया ही त्यातील एक मूलभूत गोष्ट आहे. योग्य बीजप्रक्रिया केल्याने उत्पादनात वाढ होते, खर्च कमी होतो, आणि शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनतो. त्यामुळे खरीप हंगामाच्या तयारीदरम्यान शेतकऱ्यांनी या प्रक्रियेचा अवश्य विचार करावा आणि वेळेत योग्य ती पावले उचलावीत.