Tomato Farming | महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर आणि आंबेगाव तालुक्यांतील टोमॅटो उत्पादक शेतकरी सध्या मोठ्या संकटाचा सामना करत आहेत. यंदाच्या उन्हाळी हंगामात हवामानाच्या अयोग्य बदलामुळे टोमॅटो पिकावर विविध रोग व कीड प्रादुर्भाव झाल्याने शेतकऱ्यांची अवस्था दयनीय झाली आहे. विशेषतः टोमॅटो स्पॉटेड विल्ट व्हायरस (TSWV) सारख्या विषाणूजन्य रोगांनी टोमॅटो पिकाची वाढ खुंटवली असून, उत्पादनात सुमारे ७० ते ८० टक्क्यांपर्यंत घट झाली आहे.
Tomato Farming | अवकाळी पावसामुळे रोगांचा प्रादुर्भाव
पारंपरिकरित्या टोमॅटो हे मध्यम तापमानातील पीक मानले जाते. याला सुमारे २० अंश सेल्सिअस तापमान आणि कोरडे हवामान अनुकूल असते. मात्र, गेल्या काही आठवड्यांपासून प्रदेशात सतत ढगाळ वातावरण आणि वेळोवेळी मुसळधार पाऊस पडत असल्याने टोमॅटो पीक विविध विषाणू, बुरशी आणि जिवाणूंनी ग्रासले आहे. टोमॅटो स्पॉटेड विल्ट व्हायरससह ग्राउंड बड नेक्रोसिस व्हायरस, मोजॅक व्हायरस, करपा आणि मर रोगांचा जोरदार प्रादुर्भाव झाला आहे.
या रोगांमुळे झाडांची वाढ थांबते, पाने कुरतडलेली दिसतात, फळे विकृत होतात, त्यांच्या रंगात बदल होतो आणि एकसमान पक्वता होत नाही. विशेषतः रोगाचा प्रादुर्भाव झाडाच्या रोप अवस्थेत झाल्यास झाड फळ देतच नाही. परिणामी, उत्पादनशक्ती संपुष्टात येते.
बाजारभाव कमी, खर्च जास्त
टोमॅटोचे उत्पादन अल्प झाले असूनही बाजारात या फळाला समाधानकारक दर मिळत नाही. मागील चार ते पाच महिन्यांपासून टोमॅटोचे दर एकरकमी घसरले असून, शेतकऱ्यांना उत्पादन खर्चही भरून येत नाही. एका एकरात शेती करण्यासाठी लागणारा खर्च सुमारे दीड ते दोन लाख रुपये इतका असतो. यात रोपवाटिका, खते, कीटकनाशके, मजुरी आणि पाणी यांचा समावेश आहे. पण रोगांच्या प्रादुर्भावामुळे कित्येक शेतकऱ्यांना एखाद्या झाडावरून दोन किलोपेक्षाही कमी उत्पादन मिळाले आहे. अशा परिस्थितीत त्यांचे लाखो रुपयांचे नुकसान निश्चित आहे.
टोमॅटोच्या बागा करपल्या
महाराष्ट्रात अनेक भागांमध्ये मार्च ते मे महिन्याच्या दरम्यान उष्णतेची तीव्रता इतकी वाढली की टोमॅटोच्या बागा अक्षरशः करपून गेल्या. या करपलेल्या पानांमुळे फळांची वाढ खुंटली, फुले गळून पडली आणि झाडांचे संपूर्ण उत्पादन चक्र विस्कळीत झाले. टोमॅटो हे नाजूक आणि तापमानावर अत्यंत संवेदनशील पीक असल्याने तापमानातील अचानक वाढीचा त्यावर त्वरित परिणाम होतो. यावर्षी तर बहुतांश शेतकरी म्हणत आहेत. “फुललेल्या बागेचा आनंद काही क्षण टिकला, नंतर ती उन्हाच्या झळांनी भस्मसात झाली.”
टोमॅटोचे उत्पादन सहसा उष्ण हवामानात चांगले होते, पण 38-40 अंश सेल्सिअसच्या वर गेल्यावर झाडांवरील पेशी ताण सहन करू शकत नाहीत. त्यातून पाने कोमेजतात, झाडांवर पांढऱ्या चट्ट्यांचा रोग वाढतो आणि बागा करपून जातात. याशिवाय कमी ओलाव्यामुळे फुलगळ, फळांमध्ये विकृती, आणि रंग कमी होणे यासारख्या समस्याही दिसून आल्या. विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा आणि विदर्भातील टोमॅटो उत्पादक शेतकऱ्यांनी मोठ्या प्रमाणावर नुकसानाचा सामना केला.
टोमॅटोचे करपलेले झाड हे केवळ शेतीतले नुकसान नाही, तर त्या मागे असते मेहनतीचं, गुंतवणुकीचं आणि अपेक्षांचं नुकसान. टोमॅटो पिकासाठी एकरी सरासरी 40 ते 60 हजार रुपयांपर्यंत खर्च येतो. त्यामध्ये बी-बियाणे, सेंद्रिय खतं, प्लास्टिक मल्चिंग, सिंचन व्यवस्था, मजुरी आणि औषधांचा समावेश होतो. पाणी वेळेवर मिळालं नाही, की उन्हामुळे झाडाला लागणारा उष्णता ताण अधिक वाढतो. अशा अवस्थेत टोमॅटो झाड झपाट्याने मरू लागतं. आणि जर पाणी दिलं, तरी उष्ण मातीमुळे मुळे शिजण्याची शक्यता असते.
शेतकऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार, यावर्षी हवामानातील बदल इतका वेगाने झाला की त्यांना अगोदरच खबरदारी घेण्याची संधीच मिळाली नाही. मार्च महिन्याच्या सुरुवातीस तापमान सरासरीपेक्षा 3-4 अंशांनी जास्त होते. सकाळी 10 नंतरच प्रखर उन्हामुळे झाडांवर दुपारपर्यंत पानं लोंबकळलेली दिसत होती. अनेक शेतकऱ्यांनी टाकाऊ पाणी, पाणी थेंब फवारणी आणि थेट खतं दिली, पण त्याने काहीच उपयोग झाला नाही.
टोमॅटो करपल्यामुळे बाजारातही परिणाम जाणवू लागला. अचानक उत्पन्नात घट झाल्याने बाजारात टोमॅटोचा पुरवठा कमी झाला. काही भागात दर 30 ते 35 रुपये प्रतिकिलोवर पोहोचले, जे सामान्यतः या हंगामात 10-15 रुपयांदरम्यान असतात. त्यामुळे शेतकऱ्यांना मोठं नुकसान सोसावं लागलं आणि ग्राहकांनाही महागाईचा फटका बसला. पण या वाढलेल्या दराचा फायदा शेतकऱ्यांपर्यंत फारसा पोहोचला नाही, कारण त्यांच्याकडे विकण्यासाठी पुरेसा मालच शिल्लक नव्हता.
कृषीतज्ज्ञांच्या मते, ही टोमॅटोची करपलेली स्थिती हवामान बदलाच्या दुष्परिणामाचं एक लक्षणीय उदाहरण आहे. टोमॅटोला 20 ते 30 अंश सेल्सिअस तापमान आवश्यक असते, जे त्याच्या वाढीस योग्य असते. पण दिवसाचे तापमान 40 अंशांवर गेलं, आणि रात्रीही किमान तापमान 25 अंशांच्या वर होते. त्यामुळे झाडाच्या फुलांचा अंकुरण दर कमी झाला, परागीभवन व्यवस्थित न झाल्यामुळे फलधारणा खुंटली. काही बागांमध्ये थेट 80-90 टक्के नुकसान झालं.
Tomato Farming | शेतकऱ्यांची व्यथा
भारत हा कृषिप्रधान देश असून इथल्या तब्बल साठ टक्क्यांहून अधिक लोकसंख्या थेट किंवा अप्रत्यक्षपणे शेतीवर अवलंबून आहे. परंतु शेतकऱ्यांची स्थिती मात्र दिवसेंदिवस बिकट होत चालली आहे. शेतीत राबणाऱ्या हातांना सन्मान मिळण्याऐवजी त्यांना आजही संघर्ष, उपेक्षा आणि असुरक्षिततेच्या छायेखाली जीवन जगावे लागत आहे. “जय जवान, जय किसान” ही घोषणा गाजली खरी, पण शेतकऱ्यांच्या व्यथा मात्र कधी सरकार दरबारी पोहोचल्या, तर कधी लोकशाहीतील कोलाहलात हरवून गेल्या.
शेतकऱ्यांच्या जीवनात सर्वांत मोठा प्रश्न आहे तो अनिश्चित उत्पन्नाचा. एकदा पेरणी झाली की, उत्पादन किती होईल हे हवामान, कीडरोग, जमिनीची अवस्था, सिंचनाची सोय आणि बाजारभाव यांवर अवलंबून असते. यातील कोणतीही गोष्ट हाताबाहेर गेली की संपूर्ण मेहनत वाया जाते. एखाद्या शेतकऱ्याने वर्षभर मेहनत करून टोमॅटो, कांदा किंवा भेंडी घेतली, आणि बाजारात त्याला किलोला फक्त दोन रुपये भाव मिळाला, तर त्याचं काय होईल? पिक घेण्यासाठी त्याने घेतलेलं कर्ज, मजुरी, खत, बी-बियाणं, कीटकनाशक यांचा खर्च भरूनही त्याला नफा तर दूरच, पण स्वतःचा गुजारा करणेही अशक्य होतं.
हवामान बदल हे आजच्या काळातील सर्वात गंभीर संकट आहे. अवकाळी पाऊस, गारपीट, ढगफुटी, किंवा दुष्काळ यांमुळे संपूर्ण पीक एका रात्रीत नष्ट होते. पाऊस वेळेवर न झाल्यास पीक सुकते, पाऊस जास्त पडल्यास जमिनीची धूप होते आणि पाणी साचल्याने मुळे कुजतात. या निसर्गाच्या लहरीपणासमोर शेतकरी अगदी असहाय्य असतो. सरकारकडून पीकविमा योजना जाहीर होतात, पण या योजनांची अंमलबजावणी अनेक वेळा कुचकामी ठरते. नुकसान झाले तरी शेतकऱ्यांना विमा रक्कम वेळेवर मिळत नाही, आणि कधी कधी तर त्यांचा अर्जच अमान्य होतो.
कीड व रोग नियंत्रणासाठी शिफारशी
या संकटावर तात्काळ उपाय म्हणून कृषी तज्ज्ञांकडून शेतकऱ्यांना खालील उपाययोजनांची अंमलबजावणी करण्याचा सल्ला दिला जात आहे.
- रोगप्रतिकारक जातींची निवड – टोमॅटोच्या अशा जातींची निवड करावी जी विषाणूजन्य रोगांना प्रतिकार करू शकतात.
- बीजप्रक्रिया – टोमॅटोच्या बियाण्यांची १० टक्के ट्रायसोडियम फॉस्फेटच्या द्रावणात बीजप्रक्रिया केल्यास विषाणूजन्य संसर्गाचा धोका कमी होतो.
- रसशोषक किडी नियंत्रण – टोमॅटोवर रोगांचे प्रसारण मुख्यतः फुलकिडे, मावा, आणि पांढरी माशी यांच्याद्वारे होते. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी रोपवाटिकेतच सुरुवातीपासून किडींवर नियंत्रण मिळवावे.
- चिकट सापळ्यांचा वापर – निळ्या आणि पिवळ्या रंगाचे चिकट सापळे लावल्याने किडी अडकतात आणि प्रादुर्भाव रोखता येतो.
- साप्ताहिक फवारण्या – लागवडीनंतर आठवड्यातून एकदा योग्य कीटकनाशक आणि बुरशीनाशकांची फवारणी करावी.
- फेरपालट – टोमॅटोच्या पिकामागोमाग टोमॅटो न लावता इतर पीक घेण्याची शिफारस केली जाते, जेणेकरून जमिनीतील रोगकारक घटकांचा प्रसार कमी होतो.
- प्रादुर्भाव झालेली झाडे काढणे – जर काही झाडांवर रोगाचे स्पष्ट लक्षणे दिसत असतील, तर ती झाडे त्वरित काढून जाळावीत.
Tomato Farming | शाश्वत शेतीसाठी धोरणात्मक बदलांची गरज
शाश्वत शेती ही आजच्या काळाची सर्वात मोठी गरज बनली आहे. वाढत्या हवामान बदलांच्या पार्श्वभूमीवर, जमिनीची घटणारी सुपीकता, कीडरोगांचा प्रकोप, जलसंपत्तीवरील वाढता ताण आणि बाजारातील अनिश्चितता यामुळे पारंपरिक शेती व्यवस्था टिकून राहू शकत नाही. त्यामुळे शाश्वत शेतीच्या दिशेने धोरणात्मक बदल करणे अत्यावश्यक झाले आहे. शाश्वत शेती म्हणजे केवळ नफा मिळवणारी शेती नव्हे, तर नैसर्गिक संसाधनांची योग्य निगा राखणारी आणि पुढच्या पिढ्यांसाठी टिकून राहणारी शेती असते. या पद्धतीमध्ये जमिनीची सुपीकता जपली जाते, पाण्याचा सुज्ञ वापर होतो आणि शेतीमालाचे योग्य मूल्य शेतकऱ्याला मिळते.
हवामान बदलांमुळे शेती उत्पादनावर मोठा परिणाम होत आहे. कधी पाऊस वेळेवर पडत नाही, कधी अतिवृष्टी होते, तर कधी अवकाळी पावसामुळे संपूर्ण पीक नष्ट होते. यावर उपाय म्हणून हवामान-प्रतिरोधक वाणांचा प्रसार, हवामान-आधारित शेती सल्ला प्रणालींचे बळकटीकरण आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने कीडरोगांचे वेळेवर भाकीत करणे गरजेचे आहे. सरकारने या दृष्टीने धोरण आखून शेतकऱ्यांना हवामान अनुकूल शेतीकडे वळवले पाहिजे. याशिवाय, शेतीमालासाठी हमीभावाची मजबूत आणि सार्वत्रिक रचना तयार करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. अनेकदा हमीभाव केवळ कागदावरच मर्यादित राहतो आणि शेतकऱ्यांना बाजारात फार कमी दर मिळतो. यामुळे त्यांच्या कष्टाचे योग्य चीज होत नाही. सर्व पिकांसाठी किमान हमीभाव सुनिश्चित करणारे आणि बाजार हस्तक्षेप करणारे ठोस धोरण तयार करून त्याची प्रभावी अंमलबजावणी करावी लागेल.
पाण्याच्या बाबतीतही धोरणात्मक विचार अत्यावश्यक आहे. महाराष्ट्रासारख्या राज्यात अनेक भाग जलताण अनुभवत आहेत. अशा परिस्थितीत पारंपरिक बागायत करणं धोकादायक ठरत आहे. जलसंधारण, पर्जन्यजल संकलन, ठिबक सिंचन आणि शाश्वत पाणी व्यवस्थापनासाठी व्यापक धोरण आवश्यक आहे. ‘पाणी अडवा, पाणी जिरवा’ योजनेचा विस्तार आणि त्याच्या अंमलबजावणीत पारदर्शकता आणल्यास शेतीला मोठा आधार मिळू शकतो.
जमिनीच्या दीर्घकालीन सुपीकतेसाठी रासायनिक खते व कीटकनाशकांचा वापर मर्यादित करून सेंद्रिय व नैसर्गिक शेतीला प्रोत्साहन देणे हा शाश्वततेचा मूलमंत्र आहे. सरकारने जैविक शेतीसाठी अनुदान, प्रशिक्षण व विपणन व्यवस्था उभी करून ही चळवळ व्यापक केली पाहिजे. याशिवाय शेती विमा योजनांची परिणामकारक अंमलबजावणीही तितकीच महत्त्वाची आहे. अनेकदा नुकसान झाल्यानंतर शेतकऱ्यांना विमा रक्कम वेळेवर मिळत नाही. त्यामुळे पीकविमाच्या बाबतीत पारदर्शक आणि डिजिटल प्रणालीचा वापर वाढवून त्याचा लाभ खरोखर शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचेल याची शाश्वती मिळवावी लागेल.
शाश्वत शेतीसाठी तांत्रिक ज्ञान, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि डिजिटल साक्षरता ही महत्त्वाची ठरणारी साधने आहेत. शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती तंत्रज्ञान, हवामान अंदाज, बाजारभाव माहिती, आणि पीक संरक्षण तंत्र यांचा वापर करता यावा यासाठी त्यांचे प्रशिक्षण आवश्यक आहे. कृषी विद्यापीठे, संशोधन संस्था आणि गावपातळीवरील सल्ला केंद्रे यांच्या माध्यमातून हे शिक्षण सर्वसामान्य शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवले पाहिजे.
शेती उत्पन्न वाढवण्यासाठी शेती उत्पादनावर आधारित प्रक्रिया उद्योगांनाही चालना देणे आवश्यक आहे. त्यामुळे फळे, भाजीपाला, दुग्धजन्य पदार्थ यांचे मूल्यवर्धन करता येते आणि शेतकऱ्यांना स्थिर आणि जास्त उत्पन्न मिळते. या दृष्टीने ‘वन डिस्ट्रिक्ट वन प्रॉडक्ट’ सारख्या योजना प्रभावीपणे अंमलात आणण्याची गरज आहे. ग्रामीण भागांमध्ये लघु प्रक्रिया केंद्रे, शीतगृह आणि थेट ग्राहकांशी जोडणाऱ्या विक्री साखळ्या तयार झाल्यास शेतीसह ग्रामीण अर्थव्यवस्थाही बळकट होईल.
Tomato Farming | निष्कर्ष
जुन्नर आणि आंबेगाव तालुक्यांतील टोमॅटो उत्पादक शेतकरी एक मोठ्या संकटात सापडले आहेत. ढगाळ हवामान, अवकाळी पाऊस आणि टोमॅटो पिकावर विषाणूजन्य रोगांचा जबरदस्त प्रादुर्भाव यामुळे उत्पादनात प्रचंड घट झाली आहे. आर्थिक नुकसान भरून निघण्यासाठी केवळ शेतकऱ्यांच्या प्रयत्नांवर अवलंबून न राहता, शासनानेही तातडीने मदतीसाठी पुढाकार घेणे गरजेचे आहे. त्याचबरोबर शेतकऱ्यांनी आधुनिक शेतीतंत्रांचा अवलंब करून, रोगप्रतिकारक जातींची निवड आणि नियमित रोगनियंत्रण पद्धती स्वीकारणे अत्यावश्यक आहे. हीच वेळ आहे अधिक शाश्वत, विज्ञानाधिष्ठित आणि हवामान अनुकूल शेतीकडे वळण्याची.