Water Problem for Sugarcane | राहुरी तालुक्यातील मुळा नदी पात्राजवळील गावांमध्ये विहिरी आणि बोरवेल्सच्या पाणी पातळीत मोठी घट झाल्याने शेतकऱ्यांवर गंभीर संकट कोसळले आहे. उभ्या पिकांना पाणी मिळत नसल्याने नुकसान होण्याची भीती वाढली आहे. या पार्श्वभूमीवर मुळा नदी पात्रात तातडीने पाणी सोडण्याची मागणी जोर धरू लागली आहे.
प्रस्तावना
राहुरी तालुक्याच्या ग्रामीण जीवनाचा कणा म्हणजे इथले शेतकरी आणि त्यांचे पाणी आधारित शेती व्यवस्थापन. मात्र यंदाच्या अत्यंत तीव्र व दाहक उन्हाळ्यामुळे मुळा नदी पात्राजवळील गावांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर जलसंकट उभे राहिले आहे.
विहिरी आणि बोरवेल्सची पाणी पातळी झपाट्याने घटल्याने, शेतकऱ्यांना आपल्या पिकांसाठी आणि पशुधनासाठी आवश्यक तेवढे पाणी मिळवणे कठीण झाले आहे. यामुळे ऊस, चारा व भाजीपाला पिकांवर मोठे संकट घोंगावत आहे.
Water Problem for Sugarcane | वाढत्या उष्णतेमुळे निर्माण झालेली भीषण परिस्थिती
राहुरी तालुक्यात यंदाचा उन्हाळा नेहमीपेक्षा अधिक तीव्र व प्रदीर्घ स्वरूपाचा आहे. एप्रिलच्या सुरुवातीपासूनच तापमानाने उच्चांक गाठण्यास सुरुवात केली असून, सलग काही आठवडे तापमानाचा पारा ४० अंश सेल्सिअसच्या वर कायम राहिला आहे. या प्रचंड उष्णतेचा परिणाम फक्त वातावरणापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर भूजलस्तर, जलस्रोत आणि शेती व्यवस्थापनावरही गंभीर परिणाम झाला आहे.
उष्णतेमुळे पाण्याचे बाष्पीभवन (Evaporation) मोठ्या प्रमाणावर झाले आहे. बंधारे, तलाव, विहिरी व नद्यांतील पाण्याचा साठा झपाट्याने कमी होऊ लागला आहे. विशेषतः मुळा नदी पात्र व त्या आसपास असलेल्या मानोरी, मांजरी, वळण, तिळापुर, आरडगाव या गावांमध्ये नदीतील प्रवाह जवळजवळ आटलेला दिसतो. बंधाऱ्यांमध्ये साठलेले पाणी देखील तापलेल्या वाऱ्यामुळे व ऊर्जस्वल किरणांमुळे कमी होत आहे.
भूगर्भातील पाणीपातळीवर परिणाम
सततच्या बाष्पीभवनाने आणि अपुरा पर्जन्यमानाचा परिणाम म्हणून जमिनीतील पाण्याची पातळी अतिशय खालावली आहे.
- सामान्यतः ५० ते ७० फूट खोल असलेल्या विहिरींना यंदा १०० फूटांच्या खालीही पाणी मिळेनासे झाले आहे.
- अनेक बोरवेल्स पूर्णपणे कोरडे पडले असून काही ठिकाणी बोरवेल्समध्ये थोडक्याच काळासाठी पाणी येते आणि पुन्हा थांबते.
यामुळे शेतकऱ्यांनी मोठ्या गुंतवणुकीने बसवलेले डिझेल व इलेक्ट्रिक पंप सेट निष्प्रभ झाले आहेत.
बऱ्याच ठिकाणी मोटारी बंद पडल्या असून, पाणी खेचण्यासाठी जास्त वीज किंवा डिझेल लागल्याने शेतकऱ्यांवर आर्थिक भार देखील वाढला आहे.
Water Problem for Sugarcane | पिकांचे व पशुधनाचे संकट
पाण्याची अनुपलब्धता सर्वाधिक फटका शेतातील उभ्या पिकांना बसवत आहे.
- ऊस पिके सुकू लागली आहेत, त्यांची पाने करपली असून वाढ खुंटली आहे.
- गहू, मका आणि गिन्नी गवत यांसारखी चारा पिके सुद्धा तणावाखाली येऊन उत्पादन कमी होण्याची शक्यता आहे.
- भाजीपाला पिके जसे की टोमॅटो, भेंडी, वांगी, कोथिंबीर या पिकांचा विकास थांबल्याने उत्पादनात मोठा घट दिसत आहे.
या सर्वाचा थेट परिणाम ग्रामीण भागातील पशुधनावरही होतो आहे. गाई, म्हशी, शेळ्या-मेंढ्यांना पुरेसा चारा व पाणी न मिळाल्यास दूध उत्पादन कमी होऊ शकते आणि पशुधन आरोग्यावर प्रतिकूल परिणाम होण्याची शक्यता वाढते.
ऊर्जा वापर आणि आर्थिक भार
उष्णतेच्या या तीव्रतेमुळे शेतकऱ्यांना विहिरींमधून किंवा बोरवेलमधून पाणी खेचण्यासाठी जास्त वीज वापरावी लागत आहे.
यामुळे:
- वीज बिलात मोठी वाढ होते.
- डिझेलजनित पंपांसाठी डिझेल खर्च प्रचंड वाढतो.
- वाढलेला खर्च व सुकलेली पिके यामुळे उत्पन्नात घट व कर्जबाजारीपणा वाढतो.
या आर्थिक दडपणामुळे अनेक शेतकरी मानसिक तणावात आले आहेत.
मागील वर्षीची स्थिती आणि यंदाचा विरोधाभास
गेल्या वर्षीच्या उन्हाळ्यात मुळा इरिगेशनच्या मदतीने मुळा नदी पात्रात वेळेवर पाणी सोडण्यात आले होते.
त्याचा परिणाम म्हणून मानोरी, मांजरी आणि अन्य बंधाऱ्यांमध्ये पुरेसा पाणीसाठा तयार झाला होता.
- या पाण्याचा वापर शेतकऱ्यांनी अत्यंत प्रभावी पद्धतीने आपल्या शेतीसाठी आणि पशुधनासाठी केला होता.
- परिणामी मोठ्या प्रमाणावर पिके वाचवली गेली होती आणि नुकसान टळले होते.
मात्र, यंदा परिस्थिती वेगळी आहे. आत्तापर्यंत मुळा नदी पात्रात पाणी सोडले गेलेले नाही. दुसरीकडे प्रवरा नदी पात्रात मात्र पाणी सोडून बंधारे भरून देण्यात आले आहेत. ही विसंगती पाहता मुळा नदी पात्राच्या लाभधारक शेतकऱ्यांमध्ये नाराजीचा सूर उमटला आहे.
Water Problem for Sugarcane | शेतकऱ्यांची तातडीची मागणी
मुळा नदी पात्राच्या काठावरील वळण, पिंपरी वळण, मानोरी, आरडगाव, केंदळ खुर्द, केंदळ बुद्रुक, चंडकापूर, मांजरी, तिळापुर आदी गावांतील शेतकरी आपली व्यथा मांडत आहेत.
त्यांच्या मागण्यांचे मुख्य मुद्दे असे आहेत:
- तातडीने मुळा नदी पात्रात पाणी सोडावे:
जमिनीतील पाण्याच्या स्तरात सुधारणा होण्यासाठी आणि विहिरींना पाणी मिळण्यासाठी नदी पात्रात पाणी सोडणे अत्यावश्यक आहे. - मानोरी व मांजरी बंधारे भरावेत:
या बंधाऱ्यांमध्ये पाण्याचा साठा झाल्यास परिसरातील शेतकऱ्यांना सिंचनासाठी व पिण्याच्या पाण्यासाठी मोठा दिलासा मिळू शकतो. - समन्यायी न्याय:
ज्या पद्धतीने प्रवरा नदी पात्रात पाणी सोडण्यात आले, त्याच तत्परतेने मुळा नदी पात्रातही पाणी सोडावे, अशी रास्त अपेक्षा शेतकऱ्यांनी व्यक्त केली आहे.
शेतकरी प्रतिनिधींचा आवाज
या आंदोलनात व मागणीत पुढील शेतकरी नेत्यांचा सक्रिय सहभाग आहे:
- यशपाल पवार
- ब्रह्मदेव जाधव
- ऋषी जाधव
- वाल्मिक डमाळे
- अभिमान जाधव
- सुनील मोरे
- जालिंदर काळे
- बाळासाहेब म्हसे
- अनिल आढाव
- राजेंद्र आढाव
- शिवाजी आढाव
- पोपटराव पोटे
- बापूसाहेब वाघ
- रवींद्र आढाव
- नवनाथ थोरात
- बी. आर. खुळे
- ज्ञानेश्वर खुळे
- बाबासाहेब खुळे
- गोरक्षनाथ डमाळे
- बाबासाहेब कारले
- मुकिंदा काळे
हे सर्व शेतकरी एकत्र येऊन मुळा इरिगेशन आणि पाटबंधारे विभागाकडे विनंती करत आहेत की त्यांच्या मागण्यांकडे गांभीर्याने पाहावे आणि त्वरित निर्णय घ्यावा.
पाणी टंचाईचे परिणाम: पलीकडचे वास्तव
राहुरी तालुक्यासारख्या कृषीप्रधान भागात पाण्याचे महत्त्व केवळ पिके पाणी देण्यासाठी नसून, संपूर्ण ग्रामीण जीवनशैलीचा आधार पाण्यावर अवलंबून असतो.
मात्र यंदा आलेली पाणी टंचाई ही केवळ विहिरी कोरड्या होण्यापुरतीच मर्यादित राहिलेली नाही; तर तिचे परिणाम बहुआयामी आणि दीर्घकालीन स्वरूपाचे होत आहेत.
१. शेतीचे होणारे मोठे नुकसान
सर्वात प्रथम, पाणी टंचाईचा थेट फटका शेतकऱ्यांच्या पिकांना बसतो.
- पाणीअभावी ऊस, मका, गहू, भाजीपाला, गवत ही मुख्य पिके करपून जात आहेत.
- काही शेतकरी शेतीची वाढती खर्चिक अवस्था लक्षात घेऊन जास्तीचे पाणी लागणारी पिके काढून टाकण्याचा निर्णय घेत आहेत.
- उत्पादनात झालेली घट शेतकऱ्याच्या उत्पन्नावर गंभीर परिणाम करत आहे.
त्यामुळे भविष्यात शेतकरी कुटुंबाच्या उपजीविकेवर मोठा धोका निर्माण झाला आहे.
२. पशुधन संकटात
पाणी आणि चारा यांच्या अभावामुळे गावांमधील पशुधन देखील संकटात सापडले आहे.
- पिण्याच्या पाण्याची कमतरता मुळे गुरेढोरे, म्हशी, शेळ्या-मेंढ्यांचे आरोग्य बिघडत आहे.
- दूध उत्पादनात घट होत असून, त्याचा थेट परिणाम ग्रामीण अर्थव्यवस्थेवर जाणवत आहे.
पशुधनाचा ऱ्हास झाल्यास शेतकऱ्यांच्या जोडउत्पन्नावर गदा येते, हे मोठे आर्थिक संकट ओढवण्याचे स्पष्ट संकेत आहेत.
३. पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न
शेतकरी आणि ग्रामीण कुटुंबे आता शेतीपुरतीच नव्हे तर स्वतःच्या पिण्याच्या पाण्याची देखील चिंता करू लागली आहेत.
- गावांमध्ये विहिरी कोरड्या पडत असल्याने लोकांना दूरवरून पाणी आणावे लागत आहे.
- टँकरने पाणी पुरवठा करावा लागणारी परिस्थिती निर्माण झाली असून, त्यासाठी भरमसाट पैसे खर्च करावे लागत आहेत.
उन्हाळ्याच्या मध्यावर परिस्थिती आणखी बिकट होण्याची भीती व्यक्त केली जात आहे.
४. सामाजिक तणाव वाढण्याची शक्यता
पाण्यासाठी संघर्ष वाढू लागल्यास गावकऱ्यांमध्ये वाद व संघर्ष होण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.
- बंधाऱ्यातून किंवा विहिरीतून पाणी काढण्यावरून वाद निर्माण होऊ लागले आहेत.
- काही ठिकाणी पाणी चोरीसारख्या घटना घडत आहेत.
सामाजिक सलोख्याला गालबोट लागल्यास ग्रामीण जीवन अधिक विस्कळीत होऊ शकते.
५. आरोग्याच्या समस्यांचा धोका
पाणी टंचाईमुळे स्वच्छतेवर विपरीत परिणाम होतो.
- पुरेशा पाण्याचा अभाव स्वच्छतेस अडथळा ठरतो, ज्यामुळे विविध साथीचे रोग (जसे की पाणीजन्य आजार: डायरिया, हिवताप) पसरू शकतात.
- दूषित पाणी पिण्याच्या वाढत्या घटनांमुळे आरोग्य केंद्रांवर ताण येऊ शकतो.
आरोग्यावरील हा अप्रत्यक्ष ताण ग्रामीण भागातील कुपोषण व बालमृत्यूदर वाढवू शकतो.
६. स्थलांतराची वाढती शक्यता
जर परिस्थिती अशीच गंभीर राहिली, तर पाण्याच्या उपलब्धतेच्या शोधात शेतकरी कुटुंबे गाव सोडून शहरांकडे स्थलांतर करू शकतात.
- यामुळे ग्रामीण भाग रिकामे होण्याची, शेती सोडून देण्याची भीती आहे.
- स्थलांतरामुळे शहरांमध्येही झोपडपट्ट्यांचे प्रमाण वाढू शकते आणि तिथे नवीन सामाजिक व आर्थिक समस्या उभ्या राहू शकतात.
७. दीर्घकालीन परिणाम
पाणीटंचाईमुळे जमिनीची गुणवत्ता देखील खराब होऊ शकते. त्यामुळे भविष्यात योग्य पावसाळा आला तरी उत्पादनक्षमतेवर कायमस्वरूपी परिणाम होण्याची शक्यता असते. टंचाईमुळे शेती थांबल्यास जमिनीत गवत उगवणे बंद होते, मातीची धूप वाढते आणि जमिनीचा कस कमी होतो.
दीर्घकालीन उपाययोजना गरजेच्या
तातडीने पाणी सोडण्याची मागणी अत्यावश्यक असली तरी दीर्घकालीन उपाययोजनांचीही नितांत गरज आहे:
- जलसंधारण प्रकल्प:
लहान मोठ्या बंधाऱ्यांचे नवनिर्माण व आधीच अस्तित्वात असलेल्या बंधाऱ्यांचे सुधारित व्यवस्थापन. - ठिबक सिंचनाचा अधिकाधिक वापर:
कमी पाण्यात अधिक उत्पादन घेण्यासाठी ठिबक सिंचन प्रणालीला प्रोत्साहन. - पर्जन्यमान नोंदी व विश्लेषण:
हवामान बदल लक्षात घेऊन भविष्यकालीन योजनांचे नियोजन. - शेतकऱ्यांसाठी जल व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण:
पाण्याचा योग्य व काटेकोर वापर यासाठी शेतकऱ्यांचे प्रबोधन.
Water Problem for Sugarcane | निष्कर्ष
राहुरी तालुक्यातील मुळा नदी पात्राच्या आजूबाजूच्या शेतकऱ्यांसमोरील जलसंकट भीषण असून, यावर तातडीने पावले उचलणे अत्यावश्यक झाले आहे. मुळा इरिगेशन आणि पाटबंधारे विभागाने शेतकऱ्यांच्या व्यथेला समजून घेत तातडीने पाणी सोडण्याचा निर्णय घ्यावा. याचबरोबर भविष्यात असे संकट पुन्हा ओढवू नये म्हणून शाश्वत जलस्रोत विकास आणि संरक्षण योजनांची अंमलबजावणी केली पाहिजे. शेती व ग्रामीण अर्थव्यवस्था वाचवण्यासाठी जलप्रश्नांवर धोरणात्मक आणि संवेदनशील दृष्टिकोन आवश्यक आहे.