AI Farming | राजकीय गाठीभेटी, साखर आयुक्तांची बैठक, शेतकऱ्यांच्या उसाच्या हिशोबातली गोंधळलेली आकडेवारी आणि AI (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर हे सर्व घटक सध्या महाराष्ट्रातील ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांच्या भवितव्यावर खोल परिणाम करत आहेत.
AI Farming | राजकीय नाट्य आणि शेतकऱ्यांची अपेक्षा
मागील काही दिवसांपासून ऊसशेतीच्या अनुषंगाने शरद पवार आणि अजित पवार यांची चर्चा पुन्हा ऐरणीवर आली आहे. AI चा वापर साखर कारखान्यांमध्ये कसा करावा यावर बैठका होत आहेत. मात्र स्वाभिमानी शेतकरी संघटनेचे नेते राजू शेट्टी यांनी उपस्थित केलेला मुद्दा सुस्पष्ट आहे. AI चा वापर शेतकऱ्यांच्या फायद्यासाठी होणार का, की पुन्हा एकदा कारखानदारांच्या सोयीसाठीच होणार?
AI Farming | AI म्हणजे काय, आणि ऊसशेतीत त्याचा नेमका उपयोग काय ?
AI म्हणजे Artificial Intelligence – मराठीत याला कृत्रिम बुद्धिमत्ता असे म्हणतात. माणसासारखा विचार करणारा, शिकणारा आणि निर्णय घेणारा संगणकीय प्रोग्राम म्हणजे AI.
सोप्या भाषेत सांगायचं झालं, तर AI हे एक असं सॉफ्टवेअर आहे जे आपल्या अनुभवातून शिकतं आणि त्यावर आधारित निर्णय घेतं. जसं मनुष्य अनुभवावरून शिकतो, तसंच AI मोठ्या प्रमाणावर माहिती (data) गोळा करून त्यावरून निष्कर्ष काढतो.
उदाहरणार्थ:
- मोबाईलमधील Google Maps कुठे ट्राफिक आहे हे सांगते.
- Amazon तुम्हाला काय खरेदी करायला आवडेल हे ओळखते.
- बँक फसवणूक शोधते ते AI वापरूनच.
ऊसशेतीमध्ये AI चा नेमका उपयोग कसा होतो ?
ऊसशेतीसारख्या मोठ्या क्षेत्रातील आणि लांब काळ चालणाऱ्या पिकासाठी AI हे एक शक्तिशाली साधन ठरू शकतं. चला, या तंत्रज्ञानाचा ऊसशेतीत कसा वापर होतो ते टप्प्याटप्प्याने समजून घेऊया:
1. जमिनीचे परीक्षण (Soil Analysis)
AI आधारित सेन्सर्स आणि ड्रोनच्या सहाय्याने शेतजमिनीतील मातीतील पोत, क्षारांचे प्रमाण, pH स्तर, नायट्रोजन/फॉस्फरस/पोटॅशियम यांचे प्रमाण याचा अचूक अंदाज घेतला जातो.
फायदा: ऊस लागवडीसाठी योग्य क्षेत्र, खतांचे प्रमाण आणि प्रकार ठरवता येतो.
2. पाणी व्यवस्थापन ( Water Management )
AI आधारित स्मार्ट सिंचन पद्धती जसे की ड्रिप सिस्टमशी जोडलेले AI अल्गोरिदम, जमिनीतली आर्द्रता मोजतात आणि त्या आधारावर पाणी दिलं जातं.
फायदा: पाण्याचा अपव्यय टळतो, आणि जमिनीचा ओलावा योग्य पातळीवर ठेवता येतो.
3. कीड आणि रोग नियंत्रण (Pest & Disease Prediction)
AI सिस्टीम नियमित अंतराने उसाचे फोटो, तापमान, आर्द्रता आणि पावसाचे अंदाज बघते आणि त्यावरून किडी किंवा रोगाची शक्यता ओळखते.
फायदा: किडी पसरायच्या आधीच उपाययोजना करता येतात. औषधांचा खर्च कमी होतो.
4. उसाची वाढ आणि उत्पादनाचा अंदाज (Crop Growth & Yield Prediction)
AI सॉफ्टवेअर हवामान, पाणी, खत आणि मातीच्या डेटावरून उसाचं वाढीचं विश्लेषण करतं आणि अंतिम उत्पादन किती होईल याचा अंदाज देते.
फायदा: बाजारभाव पाहून योग्य वेळी विक्रीचे नियोजन करता येते.
5. काटामारीतील पारदर्शकता (Fair Weighment System)
AI आधारित डिजिटल काटे उसाचं वजन अत्यंत अचूकपणे मोजतात. या काट्यांमध्ये फोटो, व्हिडिओ रेकॉर्डिंग, GPS, वजनमापक सेन्सर्स असतात.
फायदा: शेतकऱ्याचे उसाचे वजन कमी दाखवण्याची (काटामारी) शक्यता संपते.
6. साखर उताऱ्याची अचूक मोजणी (Sugar Recovery Measurement)
AI आधारित सॉफ्टवेअर उसातील साखरेचं प्रमाण (Brix level) अचूक ओळखतं आणि त्यावर आधारित शेतकऱ्यांना योग्य मोबदला मिळू शकतो.
फायदा: रिकव्हरी लपवण्याची शक्यता कमी होते, शेतकऱ्यांना न्याय मिळतो.
7. ड्रोन आणि सॅटेलाइटच्या सहाय्याने निरीक्षण (Remote Monitoring by Drone & Satellite)
AI ड्रोन किंवा सॅटेलाइट डेटा वापरून उसाच्या क्षेत्राचं सतत निरीक्षण करू शकतो. एखादं क्षेत्र कमी उत्पादन देत असेल, कीड लागलेली असेल, हे लगेच समजतं.
फायदा शेतकऱ्यांना वेळेवर खबरदारी घेता येते.
शेतकऱ्यांसाठी हे तंत्रज्ञान कसं उपयोगी ?
1.नैसर्गिक आपत्तीचा धोका ओळखून तयारी
2.उत्पादन वाढवणं
3.खर्च कमी करणं
4.चोरी, फसवणूक, लबाडी रोखणं
5.बाजारपेठेचं योग्य नियोजन
AI Farming | राजू शेट्टींची भूमिका: “AI हवे, पण शेतकऱ्यांच्या बाजूने वापरले गेले पाहिजे”
राजू शेट्टी यांनी साखर आयुक्तांना निवेदन देताना विचारले की, “काटामारी रोखण्यासाठी आणि साखरेच्या उताऱ्यात होणाऱ्या चोरीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी ‘AI’चा वापर का केला जात नाही?”
त्यांचा स्पष्ट आरोप असा आहे की शरद पवार आणि अजित पवार यांच्या पुढाकाराने होणाऱ्या बैठका केवळ तांत्रिकतेपुरत्या मर्यादित राहून कारखानदारांचे हित जपण्यासाठी आहेत.
AI Farming | काटामारी आणि साखर रिकव्हरीतील गूढ
1. काटामारी म्हणजे नेमकं काय ?
“काटामारी” म्हणजे शेतकऱ्याचा कारखान्याकडे गेला असलेला ऊस तोलताना खोटं किंवा कमी वजन दाखवणं. बहुतांश वेळा शेतकऱ्याला वाटतं की त्याच्या ऊसाचं वजन 20 टन आहे, पण कारखान्याचा काटा ते वजन 18.5 टन दाखवतो. हे फक्त 1.5 टनाचं नुकसान नाही, तर हजारो शेतकऱ्यांवर केलं जाणारं सिस्टमॅटिक आर्थिक शोषण आहे.
मुख्य तक्रारी :
- रात्री किंवा अंधारात वजन केलं जातं.
- काट्याचं प्रमाणपत्र लगेच दिलं जात नाही.
- अनेकदा ‘डोंगल’ वापरून वजनाचं सॉफ्टवेअर बदललं जातं.
- डिजिटल काटे असूनही पारदर्शकता नाही.
2. रिकव्हरी म्हणजे काय ?
“रिकव्हरी” म्हणजे ऊसातून मिळणाऱ्या साखरेचं टक्केवारी प्रमाण. उदाहरणार्थ, 10 टक्के रिकव्हरी म्हणजे 100 किलो ऊसातून 10 किलो साखर मिळते.
रिकव्हरी जास्त म्हणजे कारखान्याला जास्त नफा. आणि शेतकऱ्यालाही (FRP – Fair and Remunerative Price) चं मोबदला अधिक मिळतो. पण समस्या इथेच सुरू होते गूढ कुठे आहे ?
- ऊस जास्त गोडसर असतो, पण रिकव्हरी कमी दाखवली जाते.
- “Brix level” किंवा साखरेचा घनता तपासण्याचं यंत्र जुने/बिघडलेले असतात.
- कधी कधी जानबूज करून नमुन्यात पाणी मिसळलं जातं.
- कारखान्याचे केमिस्ट आणि व्यवस्थापन संगनमताने काम करत असतात.
3. काटामारी + रिकव्हरीतील गूढ = लाखोंची लूट
उदाहरण:
- 100 ट्रक ऊस दररोज कारखान्यात येतो.
- प्रत्येक ट्रकवर 500 किलो कमी दाखवले, म्हणजे 50 टन ‘काटामारी’.
- प्रति टन 3000 रुपये दराने = 1.5 लाख रुपयांची लूट रोज!
असाच हिशोब रिकव्हरीसाठी लावला तर:
- जर 11% रिकव्हरी असताना 9.5% दाखवली, तर कारखाना शेतकऱ्याला कमी पैसे देतो.
- 1000 शेतकऱ्यांचं एकत्रित नुकसान कोट्यवधी रुपयांचं फसवणूकचं साम्राज्य!
4. सरकारी यंत्रणांचा दुजाभाव ?
राजू शेट्टी यांचा आरोप असा आहे की:
- साखर आयुक्त कार्यालय किंवा कृषी विभाग काटामारी आणि रिकव्हरीतील गोंधळावर ठोस कारवाई करत नाही.
- नेते कारखानदारांशी जवळीक साधतात, पण शेतकऱ्याच्या बाजूने लढत नाहीत.
- शरद पवार आणि अजित पवार AI वापराबाबत मोठ्या बैठका घेतात, पण AI काटामारी रोखण्यासाठी का वापरला जात नाही?
5. AI, ब्लॉकचेन, डिजिटल काटे – उपाय आहेत की !
शेतकऱ्यांच्या बाजूने पारदर्शकता कशी आणता येईल:
- AI आधारित काटे: वजन, GPS, फोटो/व्हिडिओ रेकॉर्डिंगसह.
- ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान: वजनाचे डेटा एकदा नोंदले की बदलता येणार नाही.
- रेकव्हरी मोजण्यासाठी सेन्सर आणि ड्रोन: ऊसातल्या साखरेचा अचूक अंदाज.
- मोबाईल अ‍ॅपद्वारे ट्रान्सपरंट रिपोर्टिंग: शेतकऱ्याला लगेच कळेल की त्याच्या ऊसाचं वजन आणि रिकव्हरी किती.
राजकीय एकजूट आणि शेतकऱ्यांची हताशा
“काका-पुतणे एकत्र आलेत, पण शेतकऱ्यांसाठी काय?” असा प्रश्नही शेट्टी यांनी उपस्थित केला आहे. अजित पवार आणि शरद पवार यांच्या राजकीय जवळीकीचा ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना कोणताही थेट फायदा झालेला नाही, ही वस्तुस्थिती आहे.
साखर उत्पादनात खोटा आकडा?
शेट्टींच्या म्हणण्यानुसार, यंदा एकरी उसाचे उत्पादन कमी झाले असतानाही साखर रिकव्हरी देखील कमी दाखवली गेली आहे.
हिशोब पाहता, एकरी उत्पादन घटले असताना रिकव्हरी वाढायला हवी – म्हणजेच उत्पादनाचे प्रमाण कमी, पण साखरेचे प्रमाण जास्त असते.
यावरूनच शेट्टी यांनी असा आरोप लावला आहे की, “साखरेचा उतारा चोरीला गेला आहे, आणि ही साखर काळ्या बाजारात विकली जात आहे.”
AI Farming | AI चा वापर पारदर्शकतेसाठी का केला जात नाही ?
जर AI च्या सहाय्याने:
- काटामारी थांबवता येते,
- साखरेचा उतारा अचूक मोजता येतो,
- शेतकऱ्याला आपल्या मालाचा योग्य मोबदला मिळतो,
तर हे तंत्रज्ञान केवळ कारखानदारांच्या हातातच का दिले जात आहे? हा मुख्य सवाल आहे.
शेतकऱ्यांसाठी AI चा योग्य वापर कसा असावा ?
- ऊस तोलण्याची प्रक्रिया पूर्णतः डिजिटल आणि पारदर्शक व्हावी
- AI च्या सहाय्याने साखर रिकव्हरीचे सॉफ्टवेअर तयार व्हावे जे शेतकऱ्यांनाही वापरता येईल
- शेतकऱ्यांच्या प्रतिनिधींचा सहभाग असलेली तंत्रज्ञान समिती तयार व्हावी
- सरकारने AI आधारित मोजणी प्रक्रिया अनिवार्य करावी
निष्कर्ष
ऊसशेती हा केवळ शेतीचा एक भाग नाही; तो लाखो शेतकऱ्यांचा आजीविका, श्रम, स्वाभिमान आणि भविष्य यांच्याशी जोडलेला आहे. आजही हजारो शेतकरी ऊसशेती करतात, परंतु वर्षाच्या शेवटी नफा त्यांच्या हातात राहत नाही. त्याचे प्रमुख कारण म्हणजे ऊस तोलण्यात होणारी काटामारी आणि साखर रिकव्हरीचे अपारदर्शक गणित.
या लुटीचे मूळ तीन पातळ्यांवर आहे
- तांत्रिक अपारदर्शकता – काट्यावर आणि रिकव्हरी मापनात विश्वासार्ह तंत्रज्ञानाचा अभाव.
- व्यवस्थात्मक त्रुटी – कारखान्यांच्या आणि शासकीय यंत्रणांच्या संगनमताने चालणारी यंत्रणा.
- राजकीय मौन – राजकीय नेते ऊस उद्योगाच्या मालकांसोबतच बैठकांमध्ये दिसतात, पण शेतकऱ्यांच्या फायद्याच्या मुद्द्यांवर तेच गप्प राहतात.
AI आणि इतर आधुनिक साधनांचा वापर फक्त ‘शोभेची बाहुली’ ठरू नये.
आज ‘AI’ वापरण्याच्या नावाखाली केवळ मोठ्या बैठका आणि योजनेची चर्चा होते. पण तेच AI शेतकऱ्याच्या ऊसाचे वजन अचूक दाखवण्यासाठी, रिकव्हरी योग्य रेकॉर्ड करण्यासाठी आणि कारखानदारांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरले जात नाही. कारण तंत्रज्ञानाचा उद्देश जर फक्त कारखानदारांचा नफा वाढवणे असेल, तर शेतकऱ्याला न्याय मिळणार नाही.
AI Farming | शेतकऱ्यांचा आवाज गेला कुठे ?
राजकीय नेतृत्व आणि सरकारी यंत्रणांनी जर या अपारदर्शक व्यवस्थेवर ठोस पावलं उचलली नाहीत, तर हे फक्त एक उद्योग नाही, तर शेतकऱ्यांची लूट चालवणारा कारखाना बनतो. शेतकऱ्यांचा ऊस ‘गोड’ आहे, पण त्यातून मिळणारा मोबदला ‘कडू’ ठरत आहे.