Kolhapur Solar Project | पश्चिम महाराष्ट्रातील शिरोळ तालुका आता देशाच्या शेती क्षेत्रात एक नवा आदर्श प्रस्थापित करत आहे. हरोली या गावात उभारण्यात आलेला ३ मेगावॅट क्षमतेचा सौरऊर्जा प्रकल्प केवळ ऊर्जेचा पर्याय नाही, तर तो एक ग्रामीण परिवर्तनाचा केंद्रबिंदू ठरत आहे. या प्रकल्पामुळे १,१४० शेतकऱ्यांना दिवसा सातत्याने वीजपुरवठा सुरू झाला असून, त्यांचं जीवन आणि शेतीचा कार्यपद्धतीत आमूलाग्र बदल घडून आला आहे.
Kolhapur Solar Project | पारंपरिक वीजपुरवठ्याच्या अडचणी आणि त्यातून मिळालेला दिलासा
गेल्या अनेक दशकांपासून महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागांतील शेतकरी अपुरा आणि अनियमित वीजपुरवठा या समस्येचा सामना करत आहेत. शेतीसाठी लागणारी वीज बहुतेक वेळा रात्री उशिरा किंवा पहाटेच दिली जात होती, कारण शहरी आणि औद्योगिक भागांना दिवसा प्राधान्य दिलं जात होतं. त्यामुळे शेतकऱ्यांना रात्रीच्या अंधारात विहिरीवर जाऊन पाणी पंप करावं लागायचं, जे एक धोकादायक, थकवणारं आणि आरोग्यावर परिणाम करणं काम ठरत होतं.
शेतकरी दिवसभर राबून दमलेले असतात आणि मग रात्री वीज आली की जागं राहून पाणी देण्याचं काम सुरू होतं. या रात्रीच्या श्रमामुळे त्यांचं झोपेचं चक्र बिघडतं, सकाळी पुन्हा कामावर जाणं कठीण होतं, आणि दीर्घकाळात याचे परिणाम शरीरावर उमटतात. डोकेदुखी, पाठीचे विकार, मानसिक ताण आणि इतर आजार वाढीस लागतात.
शेतकरी महिलांनाही या प्रक्रियेत सहभागी व्हावं लागतं. रात्रीची कामं, मुलांचं पालनपोषण, आणि घरकाम सांभाळणं हे सर्व एकत्र येत असल्याने त्यांच्यावरचा ताण अजून वाढतो. संपूर्ण कुटुंबाच्या जीवनशैलीवर याचा नकारात्मक परिणाम होत होता.
अंधारात शेतात जाणं, विहिरीकडे वाट करणं किंवा डिझेल पंप चालवणं हे अनेकवेळा अपघातांना निमंत्रण देणारं ठरत होतं. वीज असताना पाणी पाजण्यासाठी शेतकरी वेळप्रसंगी वीजेच्या तारांजवळही जात, जे अनेकदा धोकादायक ठरायचं. विजेचा झटका लागून घटनास्थळी मृत्यू झालेल्या शेतकऱ्यांच्या बातम्या वारंवार ऐकायला मिळायच्या.
जेव्हा पाणी कधी मिळेल याची खात्रीच नसते, तेव्हा शेतीचं नियोजन करणं अशक्य होतं. कोरडवाहू क्षेत्रात हे अधिक गंभीर होतं. पेरणीच्या वेळी, रोपांची वाढीच्या टप्प्यावर किंवा काढणीच्या वेळेस पाणी योग्य वेळी न मिळाल्यास शेतीचं मोठं नुकसान होऊ शकतं. याचा थेट परिणाम उत्पादन घट आणि उत्पन्नात घट म्हणून दिसून येतो.
शेतकरी कुटुंबातील मुलांनाही याचा फटका बसतो. घरातील मोठे शेतात गेले की, रात्री त्यांना जागं राहून मदत करावी लागते. याचा त्यांच्या अभ्यासावर, झोपेवर आणि शाळेच्या कामगिरीवर नकारात्मक परिणाम होतो. काही विद्यार्थी शाळा सोडून वडिलांच्या शेतीतच हातभार लावू लागतात.
Kolhapur Solar Project | सौरऊर्जेच्या माध्यमातून शाश्वत विकासाचा मार्ग
सौरऊर्जा ही पर्यावरणपूरक, नूतनीकरणक्षम आणि दीर्घकालीन ऊर्जेची साधन आहे. हरोलीमध्ये उभारलेला ३ मेगावॅट क्षमतेचा सौरऊर्जा प्रकल्प याच दृष्टिकोनातून राबवण्यात आला आहे. या प्रकल्पासाठी लागणारी जमीन १५ एकर इतकी असून, त्यावर सौर पॅनल्सची मांडणी करण्यात आलेली आहे.
या जमिनीसाठी गावाला दरवर्षी ५ लाख रुपये भाडं मिळतं, ज्याचा उपयोग ग्रामपंचायत स्थानिक पायाभूत सुविधा उभारण्यासाठी करत आहे. त्यामुळे हा प्रकल्प केवळ वीजपुरवठ्यापुरता मर्यादित न राहता, स्थानिक आर्थिक विकासाला चालना देणारा ठरतो.
शेतकऱ्यांच्या अनुभवातून उमजलेले फायदे
हरोलीतील अनेक शेतकरी आता सांगतात की, त्यांची शेती अधिक सुलभ झाली आहे. एकेकाळी रात्रीच्या अंधारात विहिरीतून पाणी काढण्यासाठी जीव धोक्यात घालणारे हेच शेतकरी आता सकाळी कामं संपवून दुपारी घरच्यांसोबत वेळ घालवू लागले आहेत.
शेतकरी कुबेर पाटील यांच्या मते, “आधी आम्हाला विहिरीवर जाण्यासाठी दिव्यांचा आधार घ्यावा लागायचा, आता सूर्यप्रकाशात कामं पूर्ण होतात. घरातला वेळ आणि आरोग्य दोन्ही सांभाळता येतं.”
पीएम कुसुम योजना आणि मुख्यमंत्री सौर कृषी वाहिनी २.० योजनेचा प्रभाव
हा प्रकल्प केंद्र शासनाच्या पीएम कुसुम योजनेअंतर्गत आणि महाराष्ट्र शासनाच्या मुख्यमंत्री सौर कृषी वाहिनी २.० योजनेअंतर्गत उभारण्यात आला आहे. या दोन योजनांचा उद्देश म्हणजे शेतकऱ्यांना स्वस्त, स्वच्छ आणि शाश्वत वीजपुरवठा उपलब्ध करून देणे.
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते डिसेंबर २०२४ मध्ये महाराष्ट्रातील सौरऊर्जा प्रकल्पांच्या पहिल्या टप्प्याचे उद्घाटन झाले. कोल्हापूर जिल्ह्यात ५४ ठिकाणी एकूण १७० मेगावॅट क्षमतेचे प्रकल्प उभारले जात आहेत, आणि हरोली हा प्रकल्प त्याचाच एक महत्त्वाचा भाग आहे.
Kolhapur Solar Project | ग्रामविकास आणि रोजगार निर्मितीच्या संधी
हरोली प्रकल्पामध्ये वापरण्यात आलेली जमीन स्थानिक शेतकऱ्यांकडून भाडेतत्त्वावर घेण्यात आली आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक लाभ मिळतोच, पण ग्रामपंचायतीच्या उत्पन्नातही भर पडते.
तसेच, प्रकल्पाच्या देखभालीसाठी आणि व्यवस्थापनासाठी स्थानिक युवकांना प्रशिक्षण दिले जात आहे, ज्यामुळे गावातच रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात. भविष्यात या भागात सौरऊर्जा उद्योगाशी संबंधित लघुउद्योग उभे राहू शकतात, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेत नवा श्वास भरला जाऊ शकतो.
सौरऊर्जेच्या सहाय्याने शेतीमध्ये नवे प्रयोग
हरोलीसारख्या गावांमध्ये जेव्हा सौरऊर्जेच्या स्वरूपात अखंड वीजपुरवठा दिवसा उपलब्ध होतो, तेव्हा फक्त पाणी पाजण्यापुरते काम मर्यादित राहत नाही. त्यातून शेतीचे नवे दालन उघडते, जे पूर्वी शक्यच नव्हतं. दिवसा वीज मिळाल्याने शेतकऱ्यांनी पारंपरिक पद्धतींऐवजी नवनवीन प्रयोग करून उत्पादनक्षमतेत आणि उत्पन्नात उल्लेखनीय वाढ साधली आहे.
1. शेडनेट शेतीचा वापर वाढला
दिवसा उपलब्ध होणाऱ्या वीजेमुळे शेतकऱ्यांनी शेडनेट शेती (Shade Net Farming) करायला सुरुवात केली आहे. टोमॅटो, कोथिंबीर, फुलं, सुकट्या पालेभाज्या यासाठी शेडनेट अत्यंत फायदेशीर ठरतं. या प्रकारात तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रणात राहते, आणि सतत वीज मिळत असल्याने फॅन, ड्रीप, फॉगर सिस्टिमसारखी उपकरणं सतत चालू ठेवता येतात.
उदाहरण: हरोलीतील एका युवा शेतकऱ्याने २० गुंठ्यांत शेडनेटमध्ये गुलाब फुलांची लागवड केली असून, दर आठवड्याला ५ ते ८ हजार रुपयांचं उत्पन्न घेतलं जातं.
2. ड्रीप इरिगेशन आणि ऑटोमेशन
ड्रीप सिंचन प्रणालीमध्ये पाण्याचा अचूक आणि कमी प्रमाणात वापर करून अधिक उत्पादन घेता येतं. सौरऊर्जेच्या वापरामुळे या प्रणालीत ऑटोमेटेड टायमर, सेन्सर्स आणि मोबाइल अॅपद्वारे नियंत्रण आणणं शक्य झालं आहे.
पूर्वी ही यंत्रणा रात्री वापरणं शक्य नसायचं, पण आता दिवसा वीज मिळत असल्याने ड्रीप व स्प्रिंकलर पद्धतींचं यशस्वीपणे ऑटोमेशन करता येतं. परिणामी, मजूर लागत कमी झाली, वेळ वाचतो, आणि उत्पादन वाढतं.
3. पिकांमध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर
सौरऊर्जेच्या स्थिर पुरवठ्यामुळे शेतकरी आता स्मार्ट कृषी तंत्रज्ञान वापरण्याकडे वळले आहेत. जमिनीतील आर्द्रता, तापमान, पीएच मापन करणारे सेन्सर, हवामान अंदाज देणारी उपकरणं, कीड नियंत्रणासाठी अल्ट्रासोनिक यंत्रं यांसारख्या उपकरणांना वीज लागते. जी आता दिवसा सहज मिळते. यामुळे पाण्याचा अचूक वापर, कीटकनाशकांचा कमी वापर, आणि कमी खर्चात जास्त नफा मिळवणं शक्य झालं आहे.
4. प्रक्रिया उद्योगांना चालना
हरोलीसारख्या गावांमध्ये सौरऊर्जेचा वापर करून शेतकऱ्यांनी आता शेतीपूरक व्यवसाय सुरू केले आहेत. जसे की सोलर ड्रायर्सद्वारे भाज्या व फळं वाळवून विकणं, सौर ऊर्जा वापरून दूध थंड करणं, किंवा सौरपंपने दुग्धशाळा चालवणं. एका गटशेती गटाने सौर ड्रायर बसवून आवळा, पपई, कांदा सुकवून पॅकिंग करून स्थानिक बाजारपेठांमध्ये विक्री सुरू केली आहे. यामुळे पिकांची वायफळ नासाडी कमी झाली आणि मूल्यवर्धनातून नफा वाढला.
5. हरितगृह शेतीला बळकटी
हरितगृह शेती म्हणजे नियंत्रित वातावरणात केलेली उच्च तंत्रज्ञानाची शेती. यामध्ये तापमान, प्रकाश, आर्द्रता नियंत्रणासाठी विजेची गरज असते. सौरऊर्जा ही गरज पूर्ण करत असल्याने आता ग्रामीण भागात हरितगृह शेतीला चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. पूर्वी ही शेती फक्त गुंतवणूकदारांची मक्तेदारी वाटायची, पण सौरऊर्जेच्या मदतीने आता साध्या शेतकऱ्यांनीही त्यात प्रवेश मिळवला आहे.
6. बियाणं व रोपवाटिका व्यवस्थापन
दिवसा उपलब्ध असणाऱ्या विजेमुळे रोपवाटिकांमध्ये पाणी, तापमान आणि प्रकाश यांचं अचूक नियोजन करता येतं. त्यामुळे उगम टप्प्यातील रोपांची मृत्युदर कमी झाली आहे. शेतकरी स्वतःची बियाणं तयार करून स्वयंपूर्ण होत आहेत.
7. मल्टीक्रॉपिंग आणि आंतरपीक पद्धती
सौरऊर्जेच्या उपलब्धतेमुळे शेतकरी आता फक्त एक पीक घेण्यापेक्षा विविध पीक एकत्र घेण्याच्या पद्धतीकडे वळले आहेत. उदाहरणार्थ, ऊसासोबत तुर किंवा भाजीपाला लावणं. दिवसा सिंचन व्यवस्था सोपी झाल्यामुळे वेगवेगळ्या पिकांना आवश्यक तेव्हा पाणी देता येतं, जे याआधी शक्य नव्हतं.
Kolhapur Solar Project | पर्यावरणासाठी फायदेशीर, भविष्यासाठी आदर्श
सौरऊर्जा प्रकल्पामुळे कार्बन उत्सर्जनात मोठी घट होते. यामुळे हवामान बदलाच्या दुष्परिणामांना सामोरे जाण्यासाठी सौरऊर्जा ही प्रभावी शस्त्र ठरते. हरोली प्रकल्पाचे यश पाहता, महाराष्ट्रातील इतर तालुक्यांमध्येही असे प्रकल्प राबवण्याची मागणी जोर धरू लागली आहे.
भविष्यातील दिशा: महाराष्ट्रात सौरऊर्जेचे जाळे
हरोलीच्या यशस्वी प्रयोगानंतर राज्य शासनाने या मॉडेलचा विस्तार करण्याचा निर्णय घेतला आहे. १६,००० मेगावॅट क्षमतेच्या सौरऊर्जा प्रकल्पांचे नेटवर्क महाराष्ट्रभर तयार केले जात आहे. या नेटवर्कद्वारे लाखो शेतकऱ्यांना दिवसा वीजपुरवठा मिळणार असून, राज्यातील शेतीसाठी हे एक ऐतिहासिक पाऊल ठरणार आहे.
निष्कर्ष: शिरोळमधील सौरऊर्जा क्रांतीचा धडाका
हरोली येथील सौरऊर्जा प्रकल्प हे केवळ वीज निर्मितीचे केंद्र नाही, तर ते शाश्वत शेती, ग्रामीण समृद्धी आणि पर्यावरण संरक्षणाच्या दिशेने टाकलेलं एक निर्णायक पाऊल आहे. महाराष्ट्रातील इतर गावांमध्येही अशा प्रकारचे प्रकल्प राबवले गेले, तर संपूर्ण राज्य “सौरसमृद्ध शेती राज्य” बनू शकते.
तुमचं मत कळवा !
हा लेख तुम्हाला उपयुक्त वाटला का? तुम्ही सौरऊर्जेवर आधारित इतर योजनांविषयी अधिक जाणून घ्यायचं इच्छिता का? खाली कमेंट करून तुमचा अनुभव आणि मत नक्की शेअर करा.