Soil Testing | फळबाग लागवड ही एक दीर्घकालीन शेती पद्धत असून त्यामध्ये प्रारंभी घेतलेले निर्णय पुढील अनेक वर्षांतील उत्पादन व कमाईवर थेट परिणाम करतात. झाडांना योग्य अन्नद्रव्ये मिळणे, जमिनीची सुपीकता कायम राहणे आणि शेतीतील खर्चावर नियंत्रण ठेवणे या सगळ्यांचा पाया म्हणजे मातीचे शास्त्रशुद्ध परीक्षण होय.
सध्या अनेक शेतकरी पाणी, रोपे, कीडनाशके, खते यावर भर देतात; पण मुळात मातीमध्ये काय आहे हे तपासणे टाळतात. परिणामी खते चुकीच्या प्रमाणात टाकली जातात, अन्नद्रव्यांचा असमतोल निर्माण होतो आणि झाडांची वाढ खुंटते. हे सगळं टाळायचं असेल, तर “मृद परीक्षण” हा पहिला आणि अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा ठरतो.
Soil Testing | फळबागेमधील माती परीक्षणाची गरज काय ?
फळझाडांना खोलवर मुळे असतात आणि त्या मुळांमार्फत अन्नद्रव्ये जमिनीतून शोषली जातात. जर मातीमध्ये काही अन्नद्रव्ये कमतरतेने असतील किंवा pH असमतोल असेल, तर झाडांची पोषणक्षमता कमी होते. हे टाळण्यासाठी माती परीक्षण आवश्यक आहे. त्यातून पुढील फायदे मिळतात.
- योग्य खत व्यवस्थापन करता येते
- उत्पादन खर्चात बचत होते
- झाडांची वाढ सशक्त व सुलभ होते
- उत्पादनाच्या गुणवत्तेत वाढ होते
- जमिनीची सुपीकता जपली जाते
जुनी फळबाग असल्यास माती नमुना घेण्याची पद्धत
अनेक शेतकऱ्यांच्या बागा ५ वर्षांपेक्षा जुन्या आहेत. अशा बागांमध्ये मुळे जमिनीत खोल गेलेली असतात आणि पोषणासाठी विशिष्ट क्षेत्राचा उपयोग होतो. त्यामुळे नमुना घेण्याची पद्धत विचारपूर्वक असावी.
Soil Testing | नमुना कोठून घ्यावा ?
- झाडाच्या बुंध्यापासून साधारणतः २ ते ४ फूट अंतरावर, म्हणजे झाडाच्या छायेखालील बाहेरील भागात माती नमुना घ्यावा.
- कारण ह्याच भागातून झाडाला अन्नद्रव्ये मोठ्या प्रमाणावर मिळतात.
किती खोलीपर्यंत नमुना घ्यावा ?
- मातीचा नमुना ३० सेमी (सुमारे १२ इंच) खोलीपर्यंत घेतल्यास पोषक घटकांचा योग्य अंदाज मिळतो.
नवीन फळबाग लागवडीपूर्वी माती नमुना घेण्याची आवश्यकता
जर फळबाग लावायची योजना असेल, तर लागवडीपूर्वीच माती परीक्षण करणे अत्यंत गरजेचे आहे. कारण त्यातून मातीची पोत, pH, क्षारता, अन्नद्रव्यांचे प्रमाण व जलधारण क्षमता याचा अंदाज घेतला जाऊ शकतो.
नमुने कोणत्या थरांमधून घ्यावेत ?
- ०–३० सेमी थर – वरचा मातीचा थर
- ३०–६० सेमी थर – मुळांच्या पोषणासाठी महत्त्वाचा
- ६०–९० सेमी थर – दीर्घकालीन पोषणासाठी आवश्यक
प्रत्येक थरासाठी स्वतंत्र मातीचे नमुने घेतल्यास अधिक अचूक अहवाल मिळतो.
ठिबक सिंचन फळबागेमधील नमुना घेण्याची खास पद्धत
ठिबक सिंचन असलेल्या बागेत मातीतील ओली भाग म्हणजेच “वेटिंग फ्रंट” ठराविक भागात तयार होतो. त्या ठिकाणच्या दोन्ही बाजूंमधून मातीचे नमुने घेतले पाहिजेत.
Soil Testing | विशेष सूचना:
- नमुना नेहमी दुपारच्या वेळेस घ्यावा.
- नमुना घेतल्यानंतर सावलीत सुकवून प्रयोगशाळेत पाठवावा.
- कोरडी, स्वच्छ कापडी पिशवी वापरावी.
Soil Testing | माती नमुना घेताना लक्षात ठेवावयाच्या गोष्टी
माती परीक्षणासाठी योग्य पद्धतीने माती नमुना घेणे हे सर्वात पहिलं आणि अत्यंत महत्त्वाचं पाऊल आहे. कारण चुकीच्या पद्धतीने घेतलेला नमुना शेताच्या खरी माहिती देत नाही आणि त्यावर आधारित अहवाल चुकीचा येऊ शकतो. त्यामुळे माती परीक्षणाचा उद्देशच फोल ठरतो.
खाली माती नमुना घेताना कोणकोणत्या गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात, त्याचे टप्पे, काळजी आणि शास्त्रीय दृष्टिकोन दिला आहे. हे सर्व मुद्दे दीर्घकालीन शेती आरोग्यासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.
१. नमुना घेण्याचा योग्य काळ
- हंगामाआधी (खरीप / रब्बीपूर्वी): नवीन पीक लावण्यापूर्वीच माती परीक्षण केल्यास योग्य खत व्यवस्थापन करता येते.
- 3 वर्षांतून एकदा परीक्षण आवश्यक: जमिनीत वर्षानुवर्षे बदल होत असतात. त्यामुळे दर 2-3 वर्षांत किंवा खत व्यवस्थापनात मोठा बदल केल्यास माती परीक्षण करणे आवश्यक आहे.
- पाऊस झाल्यानंतर 15 दिवस तरी थांबा: भिजलेल्या जमिनीचा नमुना घेतल्यास अचूक परिणाम मिळत नाही.
२. नमुना घेण्यापूर्वीची तयारी
- स्वच्छ साधनांचा वापर: नमुना घेण्यासाठी लोखंडी खोऱं, कुदळ किंवा स्कूप वापरा. प्लास्टिकची बादली किंवा पिशवी ठेवा. जुन्या खतांच्या गोण्या, रासायनिक डब्यांचा वापर टाळा.
- हात स्वच्छ असावेत: घाण, रासायनिक खतं किंवा कीटकनाशक लागलेले हात वापरल्यास नमुना दूषित होऊ शकतो.
३. शेताचे विभाग करून नमुना घ्या
- शेतीच्या प्रकाराप्रमाणे भाग करा: जर शेतात भिन्न पीक असतील (जसे ऊस, डाळी, फळबाग) किंवा शेतीचा पोत वेगवेगळा असेल (उंचवटा, मधली माळ, पाणथळ जागा), तर प्रत्येक भागाचा वेगळा नमुना घ्या.
- प्रति 2 हेक्टरला एक नमुना: एका नमुन्याने जास्त क्षेत्राचं प्रतिनिधित्व केल्यास अचूकता कमी होते.
४. नमुना घेण्याची पद्धत (झिगझॅग पद्धत)
- झिगझॅग पद्धतीने फिरा: संपूर्ण शेतात झिगझॅग म्हणजेच सापासारख्या वळणात फिरा आणि 8 ते 10 ठिकाणांहून मातीचे थर घ्या.
- गहराई ०-१५ सेमी (वरील थर), आणि १५-३० सेमी (खालचा थर): बहुतेक अन्नद्रव्ये वरील थरात असतात. फळबाग किंवा खोल मुळे असलेल्या पिकांसाठी ३०-६० सेमी गडद नमुना घ्यावा.
५. नमुना घेण्याची मुख्य प्रक्रिया
- खोऱ्याने “V” आकाराचा खड्डा खोदावा.
- त्या खड्ड्याच्या एका बाजूने सुमारे २ सेमी जाडीचा मातीचा थर काढावा.
- ८-१० ठिकाणचे मातीचे थर एकत्र करावेत.
- चांगले मिसळून एक समान नमुना तयार करावा.
- त्यातून सुमारे ५०० ग्रॅम माती एका स्वच्छ प्लास्टिक पिशवीत घ्यावी.
६. नमुन्याची योग्य ओळख आणि नोंद
1.पाणी व्यवस्थापन (ठिबक, फवारा, विहीर इ.)
2.नमुन्यावर स्पष्टपणे खालील माहिती लिहा:
3.शेतकऱ्याचे नाव
4.गाव व तालुका
5.गट क्रमांक / शिवार
6.नमुना घेण्याची तारीख
7.पीक प्रकार
8.शेतीचा वापर (सेंद्रिय/रासायनिक/मिश्र)
Soil Testing | नमुन्यासोबत देण्यात येणारी माहिती
प्रत्येक नमुना प्रयोगशाळेत पाठवताना खालील माहिती नमुन्यासोबत द्यावी:
- शेतकऱ्याचे पूर्ण नाव
- गावाचे नाव, तालुका, जिल्हा
- शेताचा गट / सर्व्हे नंबर
- पीकाचे नाव (पूर्वीचे व नियोजित दोन्ही)
- खताचा मागील वापर
- मातीचा प्रकार (काळी, तांबडी, वालुकामय इ.)
- सिंचनाचा प्रकार (ठिबक, ठिबकविरहित, कोरडवाहू)
- नमुना घेण्याची तारीख
मृद परीक्षण प्रयोगशाळेचा अहवाल काय सांगतो?
माती परीक्षण अहवालात अनेक घटक तपासले जातात:
| घटक | काय दर्शवतो? |
|---|---|
| सामू (pH) | माती आम्लधर्मी की क्षारधर्मी आहे का? |
| विद्युतवाहकता (EC) | क्षारांचे प्रमाण – अधिक असल्यास झाडांना अडथळा |
| नत्र, स्फुरद, पालाश | प्राथमिक अन्नद्रव्ये |
| गंधक, कॅल्शियम, मॅग्नेशियम | दुय्यम अन्नद्रव्ये |
| जस्त, लोह, मँगनीज, तांबे, बोरॉन | सूक्ष्म अन्नद्रव्ये |
pH म्हणजे काय ?
- 6.5 ते 7.5 दरम्यान pH असेल, तर अन्नद्रव्ये सहज उपलब्ध होतात.
- pH कमी असल्यास – चुना वापरण्याची गरज
- pH जास्त असल्यास – जिप्समचा वापर उपयुक्त ठरतो
योग्य खत व्यवस्थापनासाठी माती परीक्षण उपयुक्त कसे ?
माती परीक्षण हे कोणत्याही शेतकऱ्यासाठी उत्पादन वाढीचा पाया आहे. योग्य खत व्यवस्थापन करण्यासाठी मातीतील अन्नद्रव्यांचे अचूक प्रमाण जाणून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे. कारण अन्नद्रव्यांचा असमतोल म्हणजेच नफ्यावर गदा आणि उत्पादनात घट. माती परीक्षणामुळे शेतकऱ्याला नक्की काय टाकायचं, किती प्रमाणात टाकायचं आणि कोणत्या स्वरूपात टाकायचं हे समजतं – हेच खत व्यवस्थापनाचे मूळ सूत्र आहे.
१. अन्नद्रव्यांची कमतरता किंवा जास्तीची मात्रा ओळखता येते
शेतीमध्ये अन्नद्रव्यांचा समतोल टिकवणे फार महत्त्वाचे असते. मृद परीक्षणाअंती आपल्याला मातीतील नत्र (N), स्फुरद (P), पालाश (K), तसेच सूक्ष्म अन्नद्रव्ये जसे जस्त, लोह, मँगनीज, बोरॉन आदींची पातळी समजते. उदाहरणार्थ:
- जर मातीमध्ये स्फुरद जास्त प्रमाणात आढळला, तर पुढील हंगामात त्याचा वापर कमी केला जाऊ शकतो.
- जर जस्त किंवा बोरॉनची कमतरता आढळली, तर त्या अनुषंगाने खतांची निवड करता येते. यामुळे झाडांची फळधारणा आणि गुणवत्ताही सुधारते.
२. खतांचा खर्च कमी करता येतो
मृद परीक्षणामुळे केवळ गरजेपुरती खते वापरणे शक्य होते. अंधाधुंद पद्धतीने खते वापरण्याची गरज राहत नाही. त्यामुळे दर हेक्टर खताचा खर्च कमी होतो आणि खर्चात बचत होते.
३. उत्पादनात वाढ आणि दर्जामध्ये सुधारणा
जमिनीतील अन्नद्रव्ये झाडांना आवश्यक प्रमाणात मिळाली, तर झाडांची वाढ सुदृढ होते, फुलोरा योग्य वेळी येतो आणि फळधारणा चांगली होते. परिणामी, उत्पादनाचे प्रमाण आणि दर्जा दोन्ही सुधारतात. उदाहरणार्थ, अन्नद्रव्यांचा समतोल साधल्यास संत्री, डाळिंब किंवा सफरचंदाच्या फळांना रंग, गोडी आणि टिकाव येतो – जे बाजारात अधिक दर मिळवून देतात.
४. जमिनीचे दीर्घकालीन आरोग्य टिकते
जर अन्नद्रव्यांचा ताळमेळ बिघडला, तर जमिनीत क्षार जमणे, pH असमतोल, सेंद्रिय घटकांची हानी अशा समस्या उद्भवतात. पण परीक्षणाअंती समजलेल्या कमतरता शास्त्रशुद्ध पद्धतीने भरून काढल्यास मातीचा पोत, जलधारण क्षमता, वायु साचण्याची क्षमता आणि सुपीकता दीर्घकाळ टिकून राहते.
५. पर्यावरणपूरक शेतीस मदत
अत्याधिक रासायनिक खते टाकल्याने भूजल प्रदूषण, जमिनीची खराबी, पीक अपयश अशी संकटे वाढतात. पण मृद परीक्षणामुळे शाश्वत आणि पर्यावरणपूरक खत व्यवस्थापन शक्य होते.
Soil Testing | जमिनीचे आरोग्य – माती परीक्षणाचे दीर्घकालीन फायदे
जमिन ही शेतीची खरी संपत्ती असते. एखाद्या माणसाच्या आरोग्याप्रमाणेच जमिनीचंही आरोग्य काळजीपूर्वक राखावं लागतं. पण जमिनीचं आरोग्य डोळ्यांनी थेट पाहता येत नाही, त्यासाठी माती परीक्षण हा सर्वोत्तम उपाय आहे. नियमित माती परीक्षणामुळे जमिनीतील सूक्ष्म व स्थूल घटकांची माहिती मिळते आणि त्यावर योग्य निर्णय घेता येतो. दीर्घकालीनदृष्ट्या पाहिलं, तर माती परीक्षणामुळे जमिन सुपीक राहते, उत्पादनक्षमता टिकते आणि खर्च कमी होतो.
१. जमिनीतील पोषणतत्वांचा समतोल राखण्यास मदत
माती परीक्षणामुळे जमिनीतील नत्र, स्फुरद, पालाश, गंधक तसेच लोह, जस्त, बोरॉन यासारखी सूक्ष्म अन्नद्रव्ये किती प्रमाणात उपलब्ध आहेत हे समजते. वेळेवर आणि योग्य मात्रेत खते टाकल्यास झाडांना आवश्यक अन्न सहज मिळते. त्यामुळे झाडांची वाढ, फुलोरा, फळधारणा आणि अंतिम उत्पादन या सर्व बाबी सकारात्मकपणे प्रभावित होतात.
२. खतांचा अचूक व काटेकोर वापर
बऱ्याच वेळा शेतकरी अंदाजावर खतं टाकतात. त्यामुळे अनेकदा काही अन्नद्रव्यांची जास्ती होते तर काहींची कमतरता राहते. यामुळे जमिनीचा पोत बिघडतो, खर्च वाढतो आणि पीक अपयशी ठरते. परंतु माती परीक्षणानंतर अन्नद्रव्यांच्या अचूक गरजेनुसार खते देता येतात, जे दीर्घकाळ जमिनीच्या आरोग्यास फायदेशीर ठरते.
३. सेंद्रिय घटकांचे व्यवस्थापन
मातीतील सेंद्रिय कर्ब (organic carbon) हा जमिनीच्या सुपीकतेचा मुख्य指क आहे. नियमित मृद परीक्षणानंतर सेंद्रिय घटकांची स्थिती समजते आणि त्यावरून शेणखत, गांडूळ खत किंवा हिरवळीच्या खताचा योग्य वापर करता येतो. यामुळे मातीचे पोत सुधारते, जलधारण क्षमता वाढते आणि सुपीकता टिकते.
४. मातीतील सामू (pH) आणि क्षारता व्यवस्थापन
जमिनीचा pH हा वनस्पतींसाठी अन्नद्रव्यांची उपलब्धता ठरवणारा महत्त्वाचा घटक आहे. अत्याधिक आम्ल (pH < 6.5) किंवा क्षारीय (pH > 8.5) मातीमध्ये अनेक अन्नद्रव्ये झाडांना मिळू शकत नाहीत. माती परीक्षणामुळे सामू आणि क्षारतेची अचूक माहिती मिळते आणि त्यावर उपाययोजना (जसे चुना किंवा गंधकाचा वापर) करणे शक्य होते. यामुळे जमिनीत दीर्घकाळ पोषणद्रव्यांची उपलब्धता टिकून राहते.
५. जमिनीचा पोत आणि संरचना टिकवण्यास मदत
जमिनीत योग्य प्रमाणात सेंद्रिय घटक, अन्नद्रव्यांचा समतोल, योग्य pH आणि चांगला निचरा असेल तरच ती माती दीर्घकाळ शेतीयोग्य राहते. माती परीक्षणाच्या अहवालावरून हे सर्व घटक तपासता येतात. तसेच वेळेवर सुधारणा केल्यास जमिनीतील धूप कमी होते, कडकपणा दूर होतो आणि जमिनीची सैलसरता (crumb structure) कायम राहते – जी पिकांच्या मुळ्यांसाठी अतिशय आवश्यक असते.
Soil Testing | निष्कर्ष – प्रत्येक फळबागधारक शेतकऱ्याने माती परीक्षण करावेच !
शेतीत यशस्वी होण्यासाठी किती खर्च केला, यापेक्षा कुठे खर्च केला हे महत्त्वाचे ठरते. अंधाधुंद खते देण्यापेक्षा शास्त्रशुद्ध माहितीच्या आधारे नियोजन केल्यास शेतीतील नफा वाढवता येतो.
फळबाग लागवड ही भविष्यातील गुंतवणूक आहे. ती योग्य दिशेने सुरू करायची असेल, तर माती परीक्षण हे पहिले पाऊल ठरते.