Mashagatvina Sheti | व्यावसायिक शेती करताना जास्त उत्पादन घेण्याइतकेच उत्पादन खर्च नियंत्रणात ठेवणेही तितकेच महत्त्वाचे असते. शेतीतील नफा वाढवण्यासाठी केवळ अधिक उत्पादनावर भर देणे पुरेसे नसते, तर उत्पादनावर होणारा खर्च कमी करणे अत्यावश्यक ठरते. पारंपरिक शेतीत खतांचा आणि मशागतीचा खर्च मोठ्या प्रमाणावर होत असल्याने शेतकऱ्यांचे अर्थकारण कोलमडते. या समस्येवर उत्तर म्हणून, कवठेएकंद (ता. तासगाव) येथील प्रगतशील शेतकरी रवींद्र जायाप्पा यांनी एक अभिनव प्रयोग केला – त्यांनी मशागत न करता द्राक्षबाग फुलवली. त्यांच्या या प्रयोगामुळे शेतीवरील खर्च मोठ्या प्रमाणावर घटला आणि उत्पन्नात लक्षणीय वाढ झाली.
Mashagatvina Sheti | कमी खर्चात जास्त उत्पादन – एक यशस्वी प्रयोग
शेतीमालाला हमीभाव मिळणे गरजेचे आहे, पण त्याचबरोबर शेतकऱ्यांनी स्वतःचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी खर्च कमी करण्यावरही लक्ष केंद्रित करायला हवे. रवींद्र जायाप्पा यांनी हे लक्षात घेऊन आपल्या शेतीच्या पद्धतीत आमूलाग्र बदल केले. त्यांनी त्यांच्या दीड एकर द्राक्षबागेसाठी केवळ साडेचार हजार रुपये खतांचा खर्च केला आणि तब्बल दहा लाख रुपयांचे उत्पन्न मिळवले. हे यश केवळ पारंपरिक ज्ञानावर नव्हे, तर प्रयोगशीलता आणि निसर्गाच्या नियमांचे अनुसरण करून मिळाले आहे.
Mashagatvina Sheti | जमिनीच्या सुपीकतेचा अभ्यास व योग्य व्यवस्थापन
शेतीमध्ये यशस्वी उत्पादनासाठी जमिनीची सुपीकता अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावते. जमिनीत असलेली अन्नद्रव्ये, सूक्ष्मजीवांची सक्रियता, मृद् पोत आणि जलधारण क्षमता हे घटक पिकाच्या उत्पादनावर थेट परिणाम करतात. त्यामुळे जमिनीच्या सुपीकतेचा सखोल अभ्यास करणे आणि त्यानुसार व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे.
जमिनीत पोषक घटक असले तरी ती पिकांना मिळतातच असे नाही. जमिनीच्या क्षारांचे प्रमाण, आम्ल-क्षार संतुलन (pH स्तर), आणि कार्बनिक सत्त्व यांचा अचूक अभ्यास करून योग्य प्रकारची नियोजन करता येते. माती परीक्षण हे यासाठी एक प्रभावी साधन आहे. दरवर्षी माती परीक्षण करून नत्र, स्फुरद, पालाश आणि सूक्ष्मअन्नद्रव्यांची कमतरता ओळखता येते. त्या आधारे आवश्यकतेनुसार खतांचे नियोजन केल्यास उत्पादनात वाढ होते आणि खर्चही टाळता येतो.
याशिवाय, दर ४-६ महिन्यांनी पान व देठांचे विश्लेषण केल्यास पिकांमध्ये अन्नद्रव्यांची स्थिती कळते. पाने सूर्यप्रकाशातून अन्ननिर्मिती करतात, परंतु त्यासाठी आवश्यक सूक्ष्म घटकांची पूर्तता वरखतांच्या माध्यमातून करावी लागते. ज्या घटकांची कमतरता आहे त्याचे विशिष्ट खत निवडून त्याचा ठिबक सिंचनाद्वारे वापर केल्यास खताचा अपव्यय टाळता येतो.
मशागत न करता जमिनीतील सेंद्रिय घटक जपले जातात. तणांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी ते जागेवरच सडवण्याचा उपाय अवलंबल्यास, मातीतील जैविक क्रिया सशक्त होतात आणि जिवाणूंची संख्या वाढते. ही प्रक्रिया जमिनीला नैसर्गिक खतासारखी पोषण पुरवते. यामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो, जलधारण क्षमता वाढते, आणि जमिनीचा ‘लाईव्ह’पणा टिकून राहतो.
सेंद्रिय खतांचा योग्य वापर, जसे की शेणखत, हिरवळीचे खत आणि कंपोस्ट, हे जमिनीच्या पोषण व्यवस्थापनात फार उपयुक्त ठरतात. या खतांमध्ये असलेल्या नैसर्गिक घटकांमुळे मातीतील सूक्ष्मजीव वाढतात आणि पिकांना अन्नद्रव्ये सहज उपलब्ध होतात. नैसर्गिक खतांमुळे मृद्-रसायनांचे संतुलन टिकते आणि जमिनीची सुपीकता दीर्घकाळ टिकते.
शेवटी, जमिनीचा योग्य वापर म्हणजे त्या जमिनीचा अतिरीक्त शोषण न करता तिची उत्पादकता टिकवून ठेवणे होय. पीक फेरपालट, द्विदल पिकांचा समावेश, आंतरपीक व्यवस्थापन, आणि नैसर्गिक घटकांच्या चक्रांचे पालन केल्यास जमिनीची क्षमता वर्षानुवर्षे टिकवता येते.
या सर्व गोष्टींचा एकत्रित वापर म्हणजे शाश्वत शेतीचा पाया. जमिनीच्या सुपीकतेचा अभ्यास आणि योग्य व्यवस्थापनामुळे शेतकऱ्याला नुसते उत्पादनच नव्हे तर नफा, पर्यावरणपूरक शेती आणि दीर्घकालीन टिकावपणा मिळवता येतो. म्हणूनच, जमिनीला केवळ एक संसाधन न समजता, ती एक सजीव प्रणाली आहे या दृष्टीने पाहणे काळाची गरज आहे.
Mashagatvina Sheti | मशागतीचा त्याग – नैसर्गिक समतोल साधणारी शेती
पारंपरिक शेतीत जमिनीची मशागत मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. परंतु, जायाप्पा यांनी मशागत न करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांचे म्हणणे आहे की, मशागत केल्याने जमिनीतील महत्त्वाची अन्नद्रव्ये खोलवर जातात आणि रोपांना त्याचा योग्य फायदा मिळत नाही. तसेच, तण जमिनीतलाच एक भाग असून ते अनेक पोषक घटक निर्माण करत असते. जर हे तण जागेवरच कुजवले गेले, तर त्याचा पिकाला फायदा होतो. त्यामुळे त्यांनी तण काढण्याऐवजी ते जमिनीतच सडू दिले आणि त्याचाच उपयोग नैसर्गिक खत म्हणून केला.
Mashagatvina Sheti | शेणखताचा योग्य प्रकारे उपयोग
शेणखत हे नैसर्गिक खतांमध्ये सर्वोत्तम मानले जाते, पण त्याचा योग्य उपयोग न झाल्यास ते निष्फळ ठरते. पारंपरिक शेतीमध्ये अनेक शेतकरी शेणखत गोठ्यातून उचलून उकिरड्यावर टाकतात, पण त्याने खतातील उपयुक्त घटक नष्ट होतात. जायाप्पा यांनी हे लक्षात घेऊन शेणखत थेट शेतात तणांवर टाकले. त्यामुळे त्याचे जमिनीत योग्य विघटन होऊन मातीतील सुपीकता वाढली. यामुळे जमिनीत जिवाणूंची संख्या वाढून पिकांच्या पोषण प्रक्रियेला चालना मिळाली.
शेणखताचा योग्य प्रकारे वापर कसा करावा ?
1. शेणखताचे थेट शेतात विघटन करणे :
शेण थेट शेतात टाकून तणांवर पसरवले, तर त्याचे विघटन शेतातच होते. त्यामुळे ह्युमिक अ‍ॅसिड आणि इतर पोषक वायू थेट मुळांपर्यंत पोहोचतात. यामुळे रोपांची वाढ अधिक जोमदार होते आणि पाणी धारण क्षमताही वाढते.
2. वर्मी कंपोस्टचा वापर :
शेणखतामध्ये जर गांडूळ वापरून वर्मी कंपोस्ट तयार केले, तर ते अजून अधिक प्रभावी ठरते. वर्मी कंपोस्टमध्ये सूक्ष्मजीवांची संख्या अधिक असते, जे मातीच्या पोषणतत्त्वांचे रूपांतर रोपांसाठी सोप्या स्वरूपात करतात.
3. बायोगॅस शेणखत (स्लरी) :
बायोगॅस युनिटमध्ये वापरलेले शेण हे गॅस काढल्यानंतरही स्लरी स्वरूपात खत म्हणून अत्यंत उपयुक्त ठरते. हे द्रव स्वरूपातील खत थेट ठिबक सिंचनाद्वारे देणे शक्य असते. यामुळे खताचा अपव्यय होत नाही आणि खर्चातही बचत होते.
हिरवळीच्या खताचा प्रभावी वापर
जमिनीतील पोषणशक्ती वाढवण्यासाठी हिरवळीच्या खताचा प्रभावी वापर करता येतो. हिरव्या पाल्याचे जागेवरच विघटन केल्यास मातीतील सूक्ष्मजंतूंना पोषण मिळते आणि पिकाला आवश्यक असणारे नायट्रोजन नैसर्गिकरीत्या उपलब्ध होते. यामुळे जमिनीत नैसर्गिकरित्या सुपीकता वाढते आणि वरखतांची गरज कमी होते. जायाप्पा यांनी हीच पद्धत अवलंबली आणि त्यांच्या द्राक्षबागेत हिरवळीच्या खताचा वापर करून वरखतांचा खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी केला.
वरखतांचा मर्यादित आणि योग्य वापर
कमी खर्चात जास्त उत्पन्न घेण्यासाठी रासायनिक खतांचा नियंत्रित वापर आवश्यक असतो. शेतकऱ्यांना कोणते खत किती प्रमाणात द्यायचे आहे, हे माहीत नसेल, तर अनावश्यक खतांचा वापर होतो आणि खर्च वाढतो. जायाप्पा यांनी या समस्येवर उपाय म्हणून प्रत्येक हंगामात माती परीक्षण करून त्यानुसारच खतांचा वापर केला. त्यांनी फक्त आवश्यक त्या घटकांची पूर्तता केली आणि ठिबक सिंचनाच्या माध्यमातून खतांचा पुरवठा केला. यामुळे खतांचा अपव्यय टळला आणि खर्च मोठ्या प्रमाणावर घटला.
द्विदल पिकांचा समावेश आणि त्याचा फायदा
शेतीतील पोषणचक्र नैसर्गिक पद्धतीने टिकवून ठेवण्यासाठी द्विदल पिकांचा समावेश करणे गरजेचे आहे. पूर्वीच्या काळी शेतकरी द्विदल पिके जसे की तूर, मूग, हरभरा यांचा समावेश करत असत. ही पिके जमिनीतील नायट्रोजनचे प्रमाण वाढवतात आणि पुढील पिकासाठी उपयुक्त ठरतात. जायाप्पा यांनीही आपल्या शेतात द्विदल पिकांचा समावेश करून जमिनीची सुपीकता वाढवली आणि उत्पादनाचा खर्च कमी केला.
Mashagatvina Sheti | हरभऱ्याचा नैसर्गिक फायदा
हरभरा हे पीक नैसर्गिकरीत्या जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी आणि शेतीतील पोषणचक्र सुधारण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. हे पीक घेतल्याने जमिनीत सेंद्रिय घटकांची उपलब्धता वाढते आणि मातीचा पोत सुधारतो. हरभऱ्याच्या मुळांमध्ये रायझोबियम जीवाणू असतात, जे नैसर्गिकरीत्या नायट्रोजन स्थिरीकरण करतात. त्यामुळे जमिनीतील नायट्रोजनचे प्रमाण वाढून पुढील पिकांसाठी उपयुक्त ठरते.
थंडीच्या दिवसांत हरभऱ्याच्या पानांवर एक विशिष्ट आम्ल तयार होते, जे दवबिंदूंसह जमिनीत मिसळते. या आम्लामुळे जमिनीत असलेल्या क्षारांचे प्रमाण कमी होते आणि त्यामुळे पिकाच्या वाढीवर होणारा नकारात्मक परिणाम टाळता येतो. तसेच, हरभऱ्याचे पीक जमिनीच्या वरच्या थरात सेंद्रिय पदार्थ सोडते, जे जमिनीच्या पोतासाठी फायदेशीर असते. हरभऱ्याचा पाला कुजल्यावर तो जमिनीला नैसर्गिक खतासारखा उपयोगी पडतो आणि मातीच्या आरोग्यास मदत करतो.
याशिवाय, हरभऱ्याची मुळे जमिनीत खोलवर जात असल्यामुळे जमिनीचा ताण कमी होतो आणि मृद्गतशीलता सुधारते. हे पीक घेतल्याने जमिनीतील जैविक प्रक्रिया सुधारतात आणि इतर पिकांना उपयुक्त असणारे सूक्ष्मजंतू वाढतात. परिणामी, पुढील हंगामातील पिकांना अधिक पोषण मिळते आणि उत्पादन वाढते. त्यामुळे हरभरा हे पीक शाश्वत शेतीसाठी अत्यंत लाभदायक मानले जाते.
निसर्गनिष्ठ शेती – दीर्घकालीन शाश्वतता आणि नफा
रासायनिक खतांचा अनावश्यक वापर टाळल्याने जमिनीचा पोत सुधारतो आणि भविष्यातील उत्पादन चांगले राहते. पारंपरिक पद्धतींमध्ये शेती करताना मोठा खर्च होतो आणि नफा मर्यादित राहतो. परंतु, नैसर्गिक प्रक्रियांवर भर दिल्यास उत्पादन खर्च मोठ्या प्रमाणात कमी करता येतो. जायाप्पा यांच्या प्रयोगातून हे स्पष्ट होते की, कमी खर्चातही शेती फायदेशीर होऊ शकते.
Mashagatvina Sheti | शेती व्यवसायाकडे नव्या दृष्टिकोनातून पाहणे आवश्यक
आजच्या बदलत्या काळात शेती व्यवसायाकडे पारंपरिक नव्हे तर आधुनिक आणि विज्ञानाधिष्ठित दृष्टिकोनातून पाहणे अत्यंत आवश्यक आहे. शेतकऱ्यांनी शेती केवळ उपजीविकेचे साधन म्हणून न पाहता एक फायदेशीर उद्योजकता म्हणून स्वीकारायला हवी. त्यासाठी शेतीतील नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर, उत्पादन खर्चाचे व्यवस्थापन, मार्केट ट्रेंडचे आकलन आणि शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करणे गरजेचे आहे.
नवीन पिढीतील तरुण शेतकऱ्यांनी आधुनिक तंत्रज्ञान, माहिती आणि संशोधनाचा वापर करून शेतीमध्ये नवे प्रयोग करायला हवेत. यामुळे शेतीतील उत्पादनक्षमता वाढते आणि बाजारपेठेत चांगले दर मिळवता येतात. तसेच, पिकांचे योग्य नियोजन, खत व पाणी व्यवस्थापन, जैविक पद्धतीचा अवलंब आणि मार्केटिंग कौशल्ये यांचा एकत्रित उपयोग केल्यास शेती ही फक्त मेहनतीचा नव्हे, तर यशस्वी व्यवसायाचा आदर्श ठरू शकते.
शेतीचा व्यवसाय म्हणून विकास करायचा असेल, तर नफा मिळवण्यासाठी केवळ उत्पादनवाढ नव्हे, तर मूल्यसाखळीतील प्रत्येक टप्प्यावर नियंत्रणे असणे आवश्यक आहे. उत्पादनाची साठवणूक, प्रक्रिया, ब्रँडिंग, थेट विक्री आणि ग्राहकांशी संवाद ही सगळी क्षेत्रे शेतकऱ्यांसाठी संधीची आहेत. त्यामुळे, पारंपरिक विचारसरणीला मागे टाकून शेतीच्या प्रत्येक पैलूकडे एका उद्योजकाच्या दृष्टिकोनातून पाहणे हे आजच्या काळात काळाची गरज ठरली आहे.