Milk Price Decreased | महाराष्ट्रात दूध उत्पादक शेतकऱ्यांची परिस्थिती दिवसेंदिवस बिकट होत चालली आहे. गॅसच्या टाकीचे भाव 450 वरून 950 वर गेले. खाद्यतेलाच्या किमती वाढल्या. पण दुधाचे बाजार मात्र का वाढले नाहीत? शेतकरी अक्षरशः मेटाकुटीला आले आहेत.
Milk Price Decreased | गायींचा खर्च वाढला, पण दुधाचे भाव मात्र खाली !
अहमदनगर जिल्ह्यातील अकोले तालुक्यातील कोतुळ गावातील कुसुम साबळे आणि त्यांच्या पती नामदेव यांच्याकडे 65 गायी आहेत. त्यांचा दिवस पहाटे 5 वाजता सुरू होतो. सकाळी आम्ही त्यांच्याकडे पोहोचलो, तेव्हा ते गोठा झाडत होते.
नामदेव सांगतात, “आधी आमच्याकडे 90 ते 95 गायी होत्या. पण गेल्या वर्षभरात दुधाचे बाजार इतके खाली आले की काही गायांची विक्री करावी लागली. खर्चाचा मेळ बसत नव्हता.”
Milk Price Decreased | दुधाचे उत्पादन वाढले, पण बाजार कोसळले
संदीप डुबे संमगमेर तालुक्यातील पेमगिरी गावात राहतात. त्यांच्याकडे 16 गायी असून दररोज 80 ते 100 लिटर दूध संकलित होते. हे दूध गावातील सहकारी दूध संस्थेत दिले जाते.
संदीप सांगतात, “गेल्या वर्षी प्रति लिटर दूध 34-35 रुपयांना जात होते. तेव्हा सरकी पेंड, कांडी याचे भावही कमी होते. आता मात्र दूध 28 रुपयांवर आले आहे, पण खर्च प्रचंड वाढले आहेत.”
गोपाळकांचं कंबरडं मोडलंय
शेतकऱ्यांना दूध व्यवसाय टिकवणे कठीण होत आहे. उत्पादन खर्च मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. गायीच्या खाद्याचे, सरकी-ढेप, कांडी यांचे भाव वाढलेत. औषधांचा खर्चही वाढला आहे.
नामदेव सांगतात, “2010-11 मध्ये दूध 27-28 रुपये लिटर होते. त्यावेळी सरकी 800-900 रुपये क्विंटल होती. आता ती 2100 रुपयांवर गेली आहे. कांडीचे भाव 1700 रुपये झालेत. गायींसाठी लागणाऱ्या औषधांचे दरही प्रचंड वाढलेत.”
प्रति गायीचा रोजचा खर्च किती ?
- खाद्य – 10 किलो (33 रुपये किलो) = 330 रुपये
- चारा – 30 किलो (6-7 रुपये किलो) = 200 रुपये
- मजुरी, औषधे आणि इतर खर्च = 70-100 रुपये
- एकूण खर्च = 600 रुपये
- दूध विक्रीतून मिळणारा दर = 550 रुपये
यामुळे शेतकऱ्यांना रोजच्या दुधाच्या उत्पादनात तोटा सहन करावा लागत आहे.
Milk Price Decreased | दूध अनुदान, पण शेतकऱ्यांना लाभ नाही !
राज्य सरकारने जानेवारी महिन्यात दूध उत्पादकांना प्रति लिटर 5 रुपये अनुदान जाहीर केले होते. पण अजूनही अनेक शेतकऱ्यांना हे अनुदान मिळालेले नाही.
संदीप सांगतात, “शासन 5-7 रुपये अनुदान जाहीर करतं, पण ते आमच्या खात्यावर जमा होत नाही. आम्हाला भीक नकोय, दूध विकायला योग्य बाजारभाव द्या.”
हमीभावाशिवाय पर्याय नाही !
दुधाचे दर बाजारात का कमी झाले याचे स्पष्टीकरण शासन निर्णयात दिले आहे. दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांचे दर आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील दूध भुकटी आणि बटरच्या किमतींवर अवलंबून असतात.
राज्यात 160 लाख लिटर दूध संकलन होते. शासनाने प्रति लिटर 7 रुपये अनुदान जाहीर केले आहे. पण त्याचवेळी दुधाचा हमीभाव 30 वरून 28 रुपये करण्यात आला आहे.
शेतकऱ्यांची मागणी काय आहे ?
किसान सभेचे राष्ट्रीय सहसचिव डॉ. अजित नवले म्हणतात, “शेतकऱ्यांना फक्त अनुदान नकोय. स्वामिनाथन आयोगाच्या शिफारसीनुसार उत्पादन खर्चाच्या 15% नफा धरून हमीभाव ठरवला पाहिजे.”
शेतकरी संदीप म्हणतात, “50-55 रुपये लिटर भाव मिळाला तरी चालेल, पण योग्य बाजारभाव द्या. दूध व्यवसाय टिकला पाहिजे, नाहीतर आम्ही तोडून टाकू.”
Milk Price Decreased | दुधाचे उत्पादन आणि बाजारभाव यांचे गणित बिघडले
2022-23 मध्ये भारतात 2305 लाख मेट्रिक टन दूध उत्पादन झाले. त्यातील महाराष्ट्रात 150 लाख मेट्रिक टन उत्पादन झाले. पुणे, नाशिक, संभाजीनगर, नागपूर, अमरावती आणि कोकण विभागात मोठ्या प्रमाणात दूध उत्पादन होते.
पण दुधाला योग्य बाजारभाव मिळत नसल्याने अनेक शेतकरी दूध व्यवसाय सोडण्याच्या तयारीत आहेत.
शेती आणि दुग्ध व्यवसाय वाचला पाहिजे
शेतकऱ्यांची अवस्था दिवसेंदिवस बिकट होत आहे. सरकारने जर वेळीच योग्य निर्णय घेतला नाही, तर महाराष्ट्रातील हजारो शेतकरी दूध व्यवसाय सोडतील. दूध उत्पादकांना योग्य दर मिळाला पाहिजे, नाहीतर दूध व्यवसायाचं गणितच कोसळेल!
सरकारला आमच्याकडे बघायला वेळ नाही. पण, आमचं रुटीन पाहिलं की मगच शेतकऱ्याला किती त्रास होतोय, याची जाणीव सरकारला होईल आणि येत्या निवडणुकीत दूध दराचा प्रश्नच आमच्यासाठी महत्त्वाचा असेल, अशी भावना कुसुम आणि इतर दूध उत्पादक शेतकरी व्यक्त करतात.
Milk Price Decreased | दुधानं संजीवनी दिली आणि कर्जबाजारीही केलं
महाराष्ट्रातील अनेक भागांमध्ये, विशेषतः अहमदनगर, कोल्हापूर, सातारा, सांगली आणि नाशिक या जिल्ह्यांमध्ये दूध उत्पादन हा शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचा जोडधंदा बनला आहे. शेतीसोबत दूध व्यवसायामुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नाचा स्तर उंचावला आणि त्यांचे रोजमर्रा खर्च भागू लागले. दुधामुळे अनेक कुटुंबांना आर्थिक स्थैर्य लाभले, परंतु वाढत्या खर्चांमुळे आणि दूध दराच्या अस्थिरतेमुळे अनेक शेतकरी आता चिंतेत आहेत.
दुधाच्या व्यवसायात सातत्याने वाढ होत गेली. पण खर्चही तितकाच वाढला. जनावरांचे चांगले संगोपन, खाद्य, औषधोपचार यावर मोठा खर्च होत असतो. पूर्वी या खर्चाची तितकीशी जाणीव नव्हती, कारण दुधाला समाधानकारक दर मिळत असे. पण आता परिस्थिती बदलली आहे. वाढती महागाई आणि उत्पादन खर्च यामुळे दूध उत्पादक शेतकऱ्यांना तोटा सहन करावा लागत आहे.
Milk Price Decreased | मराठवाडा आणि विदर्भातील परिस्थिती अधिक बिकट
मराठवाडा आणि विदर्भातील शेतकरी मात्र अजूनही सोयाबीन, कापूस आणि इतर पारंपरिक पिकांवर अवलंबून आहेत. या भागांमध्ये दूध उत्पादन तुलनेने कमी आहे. त्यामुळे या शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्नाचे साधन उपलब्ध नाही. या भागातील शेतकऱ्यांना शेतीसाठी मोठ्या प्रमाणावर कर्ज घ्यावे लागते. बऱ्याचदा अतिवृष्टी, दुष्काळ किंवा अन्य नैसर्गिक आपत्तीमुळे या भागांतील शेती मोठ्या संकटात सापडते. परिणामी, त्यांना मधल्या काळातील खर्च भागवण्यासाठी पुन्हा कर्ज घ्यावं लागतं.
कर्जाच्या विळख्यात अडकलेले शेतकरी दिवसेंदिवस आर्थिक संकटात सापडत चालले आहेत. अनेकांना सावकारांच्या दारात जावे लागते. त्यामुळे हे शेतकरी सतत कर्जबाजारी होऊन आत्महत्येच्या उंबरठ्यावर पोहोचले आहेत. शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत आहे, आणि हा चिंतेचा विषय आहे.
दूध व्यवसायाच्या संकटावर उपाय काय ?
कुसुम सांगतात, “अहो… रात्री झोप येत नाही. कर्जबाजारी आहोत आम्ही. कर्ज घेऊन दुधाचा धंदा कसाबसा चालवत आहोत. सरकारनं दुधाला चांगला भाव द्यावा किंवा मग दुधाचा धंदा करुच नका असं एकदाचं आम्हाला सांगून टाकावं.”
कुसुमसारखे अनेक शेतकरी आज अशा परिस्थितीत आहेत. सरकारने या प्रश्नाकडे गांभीर्याने लक्ष देणे आवश्यक आहे. दूध उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी काही महत्त्वाच्या उपाययोजना केल्या जाऊ शकतात:
- दुधाला किमान हमीभाव:
- शेतकऱ्यांना त्यांचा उत्पादन खर्च भागवता येईल, असा हमीभाव सरकारने निश्चित करावा.
- दूध प्रक्रिया उद्योगांना थेट शेतकऱ्यांशी जोडणाऱ्या योजनांचा अवलंब करावा.
- अनुदान आणि कर्जमाफी:
- दूध उत्पादनासाठी घेतलेल्या कर्जावर अनुदान मिळावे.
- शेतकऱ्यांना दिलासा देण्यासाठी ठरावीक काळानंतर व्याजमाफी किंवा कर्जमाफीचा निर्णय घ्यावा.
- जनावरांसाठी आरोग्य सेवा:
- जनावरांच्या आरोग्यासाठी मोफत पशुवैद्यकीय सुविधा द्याव्यात.
- गुणवत्तापूर्ण चारा आणि औषधोपचारासाठी अनुदान द्यावे.
- दूध प्रक्रिया उद्योगांचा विस्तार:
- लहान गावांमध्ये दूध प्रक्रिया उद्योग सुरू करून स्थानिक शेतकऱ्यांना त्याचा फायदा मिळेल, अशी व्यवस्था निर्माण करावी.
- सहकारी दूधसंस्थांना बळकटी द्यावी.
- आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत संधी:
- भारतीय दूध उत्पादनाला परदेशात चांगली मागणी आहे. सरकारने निर्यातीस चालना देण्यासाठी धोरण आखावे.
- नवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करून दूध प्रक्रिया उद्योगाला आधुनिक बनवावे.
निष्कर्ष
दूध उत्पादन हा अनेक शेतकऱ्यांसाठी उपजीविकेचा महत्त्वाचा भाग आहे. मात्र, योग्य धोरणे नसल्याने त्यांच्यावर आर्थिक संकट ओढवले आहे. दूध उत्पादक शेतकऱ्यांसाठी सरकारने वेळीच ठोस उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. अन्यथा, हे संकट आणखीनच गडद होईल आणि शेती व्यवसायावर अवलंबून असलेल्या लाखो शेतकऱ्यांचे भवितव्य अंधारमय बनेल. दूध व्यवसाय हा शेतकऱ्यांसाठी वरदान ठरण्याऐवजी शाप ठरू नये, यासाठी सरकारने तातडीने पावले उचलली पाहिजेत.