Varasgaon Warangi Project | महाराष्ट्रातील सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये प्रस्तावित वरसगाव-वारांगी पम्प्ड स्टोरेज प्रकल्पावरून सध्या मोठे वादंग उठले आहेत. पुणे जिल्ह्यातील वेल्हे तालुक्यात आणि रायगड जिल्ह्यातील महाड तालुक्यात उभारल्या जाणाऱ्या या प्रकल्पाला स्थानिक ग्रामस्थ आणि पर्यावरणतज्ज्ञांनी तीव्र विरोध दर्शवला आहे. प्रकल्पाच्या पर्यावरणीय परिणामांमुळे येथील जैवविविधतेला धोका निर्माण होईल, असा युक्तिवाद केला जात आहे.
Varasgaon Warangi Project | प्रकल्पाचा संक्षिप्त आढावा
महाराष्ट्र सरकार आणि अदानी एन्टरप्रायझेस यांच्यात 28 जून 2022 रोजी झालेल्या सामंजस्य करारानुसार राज्यात पाच मोठे जलविद्युत प्रकल्प उभारले जाणार आहेत. एकूण 60,000 कोटी रुपयांची गुंतवणूक या प्रकल्पांसाठी प्रस्तावित आहे. त्यापैकी एक महत्त्वाचा प्रकल्प म्हणजे वरसगाव-वारांगी पम्प्ड स्टोरेज प्रकल्प, जो 1500 मेगावॅट (MW) क्षमतेचा असेल. या प्रकल्पासाठी सुमारे 225.14 हेक्टर जमीन वापरण्यात येणार आहे.
हा प्रकल्प जलविद्युत निर्मितीच्या पद्धतीनुसार कार्यरत असेल. यामध्ये दोन जलाशय असतात – एक उंचीवर आणि एक खालच्या स्तरावर. गरजेच्या वेळी खालच्या जलाशयातील पाणी वरच्या जलाशयात नेले जाते आणि नंतर त्याच पाण्याच्या प्रवाहाद्वारे टर्बाईन फिरवून वीजनिर्मिती केली जाते. अशी प्रणाली ऊर्जा साठवण्याच्या दृष्टीने अत्यंत उपयुक्त मानली जाते आणि त्यामुळे सरकार हरित ऊर्जेच्या दृष्टीने यास प्रोत्साहन देत आहे.
Varasgaon Warangi Project | स्थानिक आणि पर्यावरणतज्ज्ञांचा विरोध का?
सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये जैवविविधतेने समृद्ध असे अनेक नैसर्गिक जलस्रोत आहेत. टेकपोळे गावाजवळील वरदायिनी डोह हा त्यापैकी एक महत्त्वाचा जलस्रोत असून स्थानिक ग्रामस्थ त्याचे संरक्षण करत आले आहेत. या डोहात महाशीर नावाचा एक दुर्मिळ मासा आढळतो, जो अत्यंत संवेदनशील प्रजातींपैकी एक आहे. पर्यावरण अभ्यासकांच्या मते, महाशीर हा मासा फक्त शुद्ध आणि मुक्त प्रवाही पाण्यातच टिकू शकतो. जर या भागात जलविद्युत प्रकल्प उभारला गेला, तर तेथील जलप्रवाह बदलण्याची शक्यता आहे आणि परिणामी या माशाच्या अस्तित्वालाच धोका निर्माण होऊ शकतो.
साऊथ एशिया नेटवर्क फॉर डॅम्स, रिव्हर्स अँड पीपल (SANDRP) या संस्थेच्या समन्वयक परिणिता दांडेकर यांच्या मते, या भागात आधीच अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत. त्यामुळे आणखी एका प्रकल्पाची गरजच नाही. या प्रकल्पामुळे संपूर्ण परिसंस्था धोक्यात येईल, असे त्यांचे म्हणणे आहे.
Varasgaon Warangi Project | पर्यावरणीय प्रभाव मूल्यांकन आणि सरकारी भूमिका
केंद्र सरकारच्या पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्रालयाच्या प्रभाव मूल्यांकन समितीने 2023 मध्ये या प्रकल्पाला मंजुरी दिली होती. मात्र, स्थानिक ग्रामस्थ आणि पर्यावरणतज्ज्ञांनी या निर्णयाला विरोध करत पुनर्विचार करण्याची मागणी केली. त्यांच्या या मागणीनंतर 27 सप्टेंबर 2023 रोजी अदानी ग्रीन एनर्जीला प्रकल्पाचा सुधारित प्रस्ताव पुन्हा सादर करण्याची सूचना करण्यात आली.
राज्य सरकारच्या म्हणण्यानुसार, 2070 पर्यंत भारताने शून्य कार्बन उत्सर्जनाचे उद्दिष्ट गाठायचे आहे. यासाठी जलविद्युत ऊर्जा हा एक महत्त्वाचा स्त्रोत ठरू शकतो. उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनीही जलविद्युत प्रकल्पांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्त्व पटवून दिले आहे.
स्थानिक लोकांचा विरोध आणि त्यांचे प्रश्न
टेकपोळे गावातील रहिवासी लक्ष्मण बामडगुळे यांनी सांगितले की, काही परकीय लोक ग्रामपंचायतीच्या खोलीत थांबले होते आणि त्यांच्याकडून हा प्रकल्प सुरू होणार असल्याची माहिती मिळाली. मात्र, स्थानिक लोकांना कोणतीही अधिकृत माहिती देण्यात आलेली नाही. अशा गोष्टींमुळे स्थानिक रहिवाशांमध्ये अस्वस्थता निर्माण झाली आहे.
स्थानिक लोकांचा असा आक्षेप आहे की, या भागात जलविद्युत प्रकल्प आल्यास त्यांचा पारंपरिक जलस्रोत आणि जैवविविधतेवर मोठा परिणाम होईल. तसेच, प्रकल्पासाठी मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड आणि भू-संपादन होण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे त्यांच्या जीवनशैलीवर प्रतिकूल परिणाम होईल.
Varasgaon Warangi Project | निसर्गसंवर्धन विरुद्ध विकास – पुढील दिशा काय?
सरकारला हरित ऊर्जा वाढवायची आहे, तर स्थानिक लोक आणि पर्यावरणतज्ज्ञांना जैवविविधतेचे संरक्षण करायचे आहे. अशा परिस्थितीत योग्य तोडगा कसा निघेल, हे पाहणे महत्त्वाचे ठरणार आहे. पर्यावरणीय तोडगा काढण्यासाठी सरकार आणि स्थानिक लोकांमध्ये संवाद वाढवण्याची गरज आहे.
जर या प्रकल्पामुळे निसर्गाच्या संतुलनाला मोठा फटका बसत असेल, तर त्याचा फेरविचार करण्याची आवश्यकता आहे. जलविद्युत प्रकल्प आवश्यक असला, तरी तो पर्यावरणस्नेही असला पाहिजे. पर्यावरण आणि विकास यांच्यात समतोल राखूनच या प्रकल्पाबाबत अंतिम निर्णय घेण्याची आवश्यकता आहे.
महाराष्ट्रामध्ये पुणे-रायगड सीमेवर सर्वात जास्त धरणें आहेत. या भागात पडणारा पाऊस, नद्यांची संख्या आणि भौगोलिक परिस्थिती धरणांच्या बांधणीसाठी पूरक आहे.
टेकपोळे गाव पानशेत धरणाच्या बॅकवाटर्समध्ये बुडण्यापासून बचले. या गावापासून वरसगाव धरणाचा जलाशय सात विलकिली आहे.
मुळशी धरण 19 किलोमीटर आणि टेमघर धरण तितकिच्या अंतरावर आहे. तर 48 किलोमीटर दूर पवना धरणाचा विशाल जलाशय आहे. कुलचाक ठोकरवाडी धरणापासून दक्षिणेकड़च्या पानशेत धरणपर्यंत 66 किलोमीटर परिसरात तब्बल 10 मोठी धरणें आहेत.
गावकऱ्यांच्या विरोधाबाबत परिणिता दांडेकर म्हणाल्या की, “सरकारने आणि अदानी ग्रीन एनर्जीने अभ्यासच केलाचा नाही केला याचा शोधच घेतला नाहीये. समितीने पर्यायी जागा तपासण्यास सांगितल्लानंतर त्याकडे फारसं गंभीर्याने बघितला गेला नाही.”
वरसगाव-वारांगी प्रकल्पामधून जीवनिर्मिती 1500 मेगावॉट वीजकीर्ती होणार आहे. सरकाराच्या समितीने या प्रकल्पाचा अर्ज परत पाठवल्यापूर्वी त्याची क्षमता 1200 मेगावॉट होती.