Inter Cropping Practices | कोरडवाहू शेती ही अत्यंत अनिश्चित हवामानावर अवलंबून असते. अशा परिस्थितीत पिकांचे शाश्वत उत्पादन मिळवण्यासाठी आंतरपीक पद्धत अत्यंत प्रभावी ठरते. आंतरपीक पद्धतीमुळे जमिनीचा प्रभावी वापर होतो, अन्नद्रव्यांचे संतुलन राखले जाते आणि हवामानातील बदलांशी सामना करता येतो. योग्य आंतरपीक व्यवस्थापनामुळे शेतकऱ्यांना जोखीम कमी करता येते तसेच उत्पन्नातही वाढ होते.
Inter Cropping Practices | आंतरपीक पद्धतीची निवड करताना महत्त्वाचे घटक
- मुख्य व आंतरपीक यामधील वाढीची भिन्नता: मुख्य पीक व आंतरपीक यामधील वाढीची पद्धत वेगळी असावी. म्हणजे एक उंच वाढणारे आणि दुसरे जमिनीच्या पृष्ठभागाजवळ राहणारे असावे.
- परिपक्वतेचा कालावधी: मुख्य पीक व आंतरपीक यांचा परिपक्वतेचा कालावधी वेगळा असावा, जेणेकरून दोन्ही पिकांना त्यांच्या वाढीसाठी योग्य संधी मिळेल.
- मुळांची संरचना: मुख्य पीक व आंतरपीक यांची मुळे जमिनीच्या भिन्न स्तरांमध्ये वाढणारी असावीत, जेणेकरून अन्नद्रव्यांसाठी स्पर्धा होणार नाही.
- स्पर्धारहित पीक संयोजन: दोन्ही पिके एकमेकांस पूरक असावीत आणि सूर्यप्रकाश, पाणी व अन्नद्रव्यांसाठी मोठी स्पर्धा करू नयेत.
- कडधान्यांचा समावेश: आंतरपीकामध्ये नत्र स्थिरीकरण करणाऱ्या पिकांचा (कडधान्य पिकांचा) समावेश करावा. यामुळे जमिनीची सुपीकता सुधारते आणि भविष्यातील पिकांसाठी अधिक पोषण उपलब्ध होते.
Inter Cropping Practices | कोरडवाहू शेतीसाठी उपयुक्त आंतरपीक संयोजन
- तूर + भुईमूग / सोयाबीन / मूग / उडीद – तूर हे उंच वाढणारे पीक आहे, तर भुईमूग आणि सोयाबीन जमिनीलगत वाढणारी पिके आहेत.
- बाजरी + मूग / उडीद / चवळी – बाजरीसारख्या तृणधान्य पिकासोबत कडधान्य पिके घेतल्याने अन्नद्रव्यांची पूर्तता होते.
- मका + भुईमूग / मूग – मकासोबत भुईमूग घेतल्यास जमिनीची आर्द्रता टिकून राहते.
- कापूस + तूर / सोयाबीन – कापूस नगदी पीक असून त्यासोबत तूर किंवा सोयाबीन घेतल्यास अतिरिक्त उत्पन्न मिळते.
Inter Cropping Practices | आंतरपीक पद्धतीचे फायदे
1.पावसाच्या अनियमिततेवर उपाय : पाऊस वेळेवर न झाल्यास किंवा अतिवृष्टी झाल्यास आंतरपीक पद्धतीमुळे शेतकऱ्यांचे नुकसान कमी होते. कमी कालावधीतील आंतरपिके लवकर उत्पादन देऊन शेतकऱ्यांना मदत करतात.
2.जोखमीचे विभाजन : एका पिकाचे उत्पादन कमी झाले तरी दुसऱ्या पिकातून शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळते.
3.मातीची सुपीकता सुधारते : नत्र स्थिरीकरण करणारी कडधान्ये घेतल्यास जमिनीतील नत्राचे प्रमाण वाढते, त्यामुळे पुढील पिकांसाठी सुपीकता टिकून राहते.
4.जमिनीतील आर्द्रता राखते : वेगवेगळ्या पिकांमुळे जमिनीत ओलावा टिकून राहतो आणि गाळ रोखण्यास मदत होते.
5.तण नियंत्रण : आंतरपिके घेतल्यास तणांना जागा मिळत नाही, त्यामुळे तणांच्या वाढीवर नियंत्रण ठेवता येते.
6.कीड आणि रोग नियंत्रण : विविध पिके एकत्र घेतल्यामुळे काही विशिष्ट कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
7.मातीच्या आरोग्यावर चांगला परिणाम : आंतरपीक पद्धतीमुळे जमिनीची भौतिक आणि रासायनिक संरचना सुधारते, जमिनीतील जैविक सक्रियता वाढते आणि सेंद्रिय कर्बाचे प्रमाण टिकून राहते.
8.उत्पन्न वाढवण्यास मदत : एकाच वेळी विविध प्रकारची पिके घेतल्याने शेतकऱ्यांचे एकूण उत्पन्न वाढते आणि आर्थिक स्थैर्य मिळते.
9.पाण्याचा कार्यक्षम वापर : आंतरपीक घेतल्याने जमिनीत आर्द्रता टिकून राहते, त्यामुळे पाणी कमी प्रमाणात लागते आणि शेतीतील पाण्याचा कार्यक्षम वापर होतो.
10.शेतीतील जैवविविधता वाढते : आंतरपीक पद्धतीमुळे विविध प्रकारची पिके घेतली जातात, त्यामुळे जमिनीत नैसर्गिक जैवविविधता वाढते आणि शेतीस उपयुक्त जिवाणूंची संख्या वाढते.
आंतरपीक पद्धती यशस्वी करण्यासाठी मार्गदर्शक तत्वे
- योग्य पीक निवड करा: हवामान, जमिनीचा प्रकार आणि उपलब्ध पाणी यानुसार आंतरपिके ठरवा.
- पीक उत्पादन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करा: सुधारित वाणांचा वापर, वेळेवर खते आणि पाणी व्यवस्थापन करा.
- संतुलित खते वापरा: मुख्य पीक व आंतरपीक दोन्हींसाठी आवश्यक खते योग्य प्रमाणात द्या.
- तण व कीड नियंत्रण: नियमित तणनियंत्रण आणि एकात्मिक कीड व्यवस्थापन तंत्रांचा अवलंब करा.
- सिंचन व्यवस्थापन: जर शक्य असेल, तर ठिबक सिंचन किंवा कमी पाण्यावर वाढणाऱ्या पिकांची निवड करा.
Inter Cropping Practices | निष्कर्ष
कोरडवाहू क्षेत्रातील आंतरपीक पद्धती ही शेतीच्या उत्पादनक्षमतेत वाढ करणारी आणि शाश्वतता देणारी प्रणाली आहे. बदलत्या हवामानामुळे होणाऱ्या अनिश्चिततेचा सामना करण्यासाठी आंतरपीक पद्धती प्रभावी ठरते. योग्य पीक संयोजन, शास्त्रशुद्ध पद्धती आणि नियोजन करून शेतकरी आपले उत्पन्न वाढवू शकतात. त्यामुळे प्रत्येक कोरडवाहू शेतकऱ्याने आंतरपीक पद्धतीचा अवलंब करावा आणि आपल्या शेतीला अधिक लाभदायक बनवावे.