Horticulture in Maharashtra | राज्यात फेब्रुवारीच्या पहिल्या आठवड्यापासून कमाल आणि किमान तापमानात सातत्याने वाढ होत आहे. सकाळी आणि संध्याकाळी थोडासा गारवा जाणवत असला तरी दिवसभर कमाल तापमान ३५ ते ३८ अंश सेल्सियसपर्यंत पोहोचत आहे. दिवसागणिक तापमान वाढत असल्याने आगामी उन्हाळा अधिक तीव्र जाण्याची शक्यता आहे. मागील वर्षी एप्रिल-मे महिन्यात राज्यातील अनेक भागांमध्ये ४२ ते ४५ अंश सेल्सियस तापमानाची नोंद झाली होती. मागील वर्षी काही ठिकाणी मुबलक पाऊस पडल्याने भूगर्भातील पाणी पातळी वाढली, मात्र काही अवर्षणप्रवण भागांमध्ये पाण्याची मोठी टंचाई जाणवत आहे. परिणामी, फळबागा आणि जनावरांसाठी पाण्याचा प्रश्न गंभीर झाला आहे. या लेखात उन्हाळी हंगामात फळबागांचे संरक्षण कसे करावे यावर चर्चा करण्यात येणार आहे.
Horticulture in Maharashtra | उन्हाळ्यात फळबागांचे संरक्षण का आवश्यक आहे ?
राज्यातील काही भागांमध्ये पावसाचे प्रमाण कमी राहिल्यामुळे त्याचा थेट परिणाम फळबागांवर होत आहे. प्रखर सूर्यप्रकाश, गरम वारे आणि कोरडी हवा याचा विपरीत परिणाम नव्याने लावलेल्या फळझाडांवर तसेच फळ-bearing झाडांवर होतो. यामुळे कोवळी पालवी करपते, खोड तडकते, फळगळ होते, फळांचा आकार लहान राहतो, पाने आणि फळे गळून झाडे सुकतात. परिणामी, झाडांची वाढ थांबते आणि शेवटी झाड मरते. अशा परिस्थितीत पाण्याचा कार्यक्षम वापर आणि विविध संरक्षणात्मक उपायांचा अवलंब करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
Horticulture in Maharashtra | पाण्याचा कार्यक्षम वापर
उन्हाळ्यात पाण्याचा काटकसरीने वापर करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. ठिबक सिंचन आणि भूमिगत सिंचन पद्धतीचा अवलंब केल्यास झाडांच्या मुळांना थेट आवश्यक प्रमाणात पाणी देता येते. यामुळे पाण्याची ५० ते ६० टक्के बचत होते आणि उत्पादनात १० ते १५ टक्क्यांनी वाढ होऊ शकते. सकाळी लवकर किंवा रात्री पाणी दिल्यास बाष्पीभवनामुळे होणारे नुकसान टाळता येते. पाण्याची टंचाई असलेल्या भागात एक आड एक सरीने पाणी देणे फायदेशीर ठरते.
1.मडका सिंचन पद्धती
कमी क्षेत्रात किंवा पाणीटंचाई असलेल्या भागात मडका सिंचन ही फायदेशीर पद्धत ठरू शकते. या पद्धतीत झाडाच्या मुळाजवळ पाणी साठवण्यासाठी ५ ते १५ लिटर पाणी धारण करणारी मडकी वापरली जातात. मडक्याला बारीक छिद्र पाडून त्यामध्ये नारळाच्या शेंड्या बसवल्यास पाणी हळूहळू झाडाच्या मुळांपर्यंत पोहोचते. या पद्धतीने ७० ते ७५ टक्के पाण्याची बचत होते.
2.आच्छादनाचा वापर
गर्म हवामानामुळे जमिनीतून पाण्याचे बाष्पीभवन मोठ्या प्रमाणावर होते. आच्छादनाच्या साहाय्याने जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवता येतो. वाळलेले गवत, लाकडी भूसा, ऊसाचे पाचट, गव्हाचे काड, भाताचे तूस यांचा सेंद्रिय आच्छादन म्हणून वापर केल्यास जमिनीतील आर्द्रता टिकते. आधुनिक काळात प्लास्टिक मल्चिंग फिल्म्स देखील वापरल्या जातात. यामुळे तणांची वाढ कमी होते, जमिनीचे तापमान नियंत्रित राहते आणि मातीचा पोत सुधारतो.
3.बाष्परोधक फवारणी
फळझाडांच्या पानांतून बाष्पीभवनाद्वारे मोठ्या प्रमाणात पाणी हवेत जाते. बाष्परोधक द्रव्यांचा वापर करून ही प्रक्रिया मंदावता येते. केओलीन, सिलिकॉन ऑईल, वॅक्स इत्यादी बाष्परोधके फवारल्यास पाण्याचा अपव्यय कमी होतो. उन्हाळ्यात ६०० ते ८०० ग्रॅम प्रति १० लिटर पाणी याप्रमाणे केओलीन फवारणी २१ दिवसांच्या अंतराने २-३ वेळा करावी.
4.फळझाडांना सावली देणे
नव्याने लावलेल्या झाडांना कडक उन्हापासून संरक्षण मिळावे म्हणून बांबू किंवा लाकडी फळ्या लावून त्यावर वाळलेले गवत, बारदाना किंवा शेडनेट टाकावे. केळीच्या घडांचे संरक्षण करण्यासाठी गोणपाट वापरावे. डाळिंबाच्या प्रत्येक फळाला कागदी पिशव्या बांधल्यास त्याचे करपणे टाळता येते.
5.वारा आणि कुंपणाचा उपयोग
गरम वाऱ्यामुळे बाष्पीभवन मोठ्या प्रमाणावर होते. फळबागांचे संरक्षण करण्यासाठी शेवरी, मलबेरी, सुबाभूळ, ग्लिरीसीडिया, विलायती चिंच यांसारख्या झाडांचे कुंपण करणे फायदेशीर ठरते. यामुळे वाऱ्याचा वेग कमी होतो आणि पाण्याची बचत होते.
Horticulture in Maharashtra | उन्हाळ्यात फळझाडांसाठी खास काळजी
- नारळाच्या झाडांना सावली देणे आवश्यक आहे, अन्यथा झाड वाळून जाते.
- केळीच्या घडांना झाकून ठेवल्यास फळे करपत नाहीत.
- डाळिंबाच्या फळांना कागदी पिशव्या लावल्यास ती अधिक टिकाऊ राहतात.
- द्राक्ष, संत्रा, मोसंबी झाडांच्या खोडांना बोर्डोपेस्ट लावल्यास सूर्यकिरणांचे तीव्र परिणाम कमी होतात.
- झाडांची छाटणी आणि फुलांची नियंत्रित फळधारणा करावी जेणेकरून झाडाला कमी पाण्यात तग धरणे शक्य होईल.
Horticulture in Maharashtra | निष्कर्ष
उन्हाळ्यात पाण्याचा कार्यक्षम वापर आणि योग्य संरक्षणात्मक उपाययोजना केल्यास फळबागांना टिकवता येते. ठिबक सिंचन, आच्छादन, सावली, बाष्परोधक फवारणी यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतकरी कमी पाण्यात अधिक उत्पादन घेऊ शकतात. पाणीटंचाईच्या काळात या उपाययोजनांचा अवलंब करून शेतकरी आपल्या फळबागांचे संरक्षण करू शकतात.
उन्हाळ्यात पाण्याचा कार्यक्षम वापर अत्यंत गरजेचा असतो, विशेषतः फळबागांसाठी. यासाठी खालील उपाययोजना उपयुक्त ठरू शकतात:
- ठिबक सिंचन प्रणाली – पाण्याचा अपव्यय न होता थेट मुळांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी ठिबक सिंचनाचा अवलंब करावा.
- आच्छादन (मल्चिंग) – झाडांच्या मुळांभोवती गवत, पालापाचोळा किंवा प्लास्टिक आच्छादन करून मातीतील ओलावा टिकवता येतो.
- सावलीची सोय – लहान रोपांसाठी शेडनेट किंवा झाडांभोवती अन्य झाडे लावून नैसर्गिक सावली निर्माण करता येते.
- बाष्परोधक फवारणी – झाडांवरील बाष्पीभवन कमी करण्यासाठी अँटी-ट्रान्सपिरंट फवारणी (जसे की कॅल्शियम कार्बोनेट किंवा स्टोमाटा नियंत्रक पदार्थ) उपयुक्त ठरते.
- पाण्याचा योग्य वेळ आणि प्रमाण – सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी पाणी देऊन बाष्पीभवनाचा दर कमी ठेवता येतो.
- पुनर्वापर आणि साठवणूक – पावसाचे पाणी साठवून उन्हाळ्यात वापरणे हा सर्वोत्तम पर्याय आहे.
हे उपाय अवलंबल्यास पाण्याची बचत होऊन फळबागांची उत्पादनक्षमता टिकवता येईल. शेतकऱ्यांनी स्थानिक हवामान आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार योग्य तंत्रज्ञान निवडणे महत्त्वाचे आहे.