Climate Change and Farming | हवामान बदलामुळे सर्वाधिक प्रभाव पर्जन्याच्या अनियमिततेवर पडतो. पूर्वी मान्सून जूनमध्ये सुरू होऊन ऑक्टोबर किंवा नोव्हेंबरपर्यंत टिकायचा, परंतु सध्याच्या काळात तो जुलै किंवा ऑगस्टमध्येच सुरू होतो. परिणामी, शेतीसाठी योग्य वेळी होणारी पेरणी आणि त्यानंतरची पिकांची वाढ यावर विपरीत परिणाम होऊ लागला आहे. योग्य वेळी पाऊस न झाल्यास पिके करपून जाण्याची शक्यता वाढते आणि याचा थेट परिणाम उत्पादनावर होतो.
वातावरणातील बदल आणि त्याचा शेतीवर होणारा परिणाम काही नवीन विषय नाही. ही प्रक्रिया अनेक दशकांपासून सुरू आहे. वाढती वनेतोड, शहरीकरण, औद्योगीकरण आणि कार्बन उत्सर्जन यामुळे हवामानावर नकारात्मक परिणाम होत आहे. केवळ या कारणांची जाणीव असणे पुरेसे नाही, तर त्यापासून निर्माण होणाऱ्या संकटांचीही जाणीव असणे अत्यावश्यक आहे.
Climate Change and Farming | हवामान बदलाचे संभाव्य परिणाम
1. तापमान वाढ आणि उष्णतेच्या लाटा
जगभरातील सरासरी तापमान वाढत आहे, ज्यामुळे उष्णतेच्या लाटा अधिक तीव्र होत आहेत. याचा परिणाम शहरांमध्ये ‘हीट आयलंड इफेक्ट’ वाढण्यात होतो, ज्यामुळे वृद्ध, लहान मुले आणि कमकुवत आरोग्य असलेल्या लोकांना मोठा धोका निर्माण होतो.
2. तीव्र वादळे आणि चक्रीवादळे
हवामानातील बदलांमुळे चक्रीवादळे, तुफानी वारे आणि जोरदार पावसाचे प्रमाण वाढले आहे. समुद्राच्या पाण्याचे तापमान वाढल्याने वादळे अधिक तीव्र होत आहेत, ज्यामुळे किनारी भागांना अधिक नुकसान सहन करावे लागते.
3. वाढता दुष्काळ आणि पूरस्थिती
काही भागांमध्ये पाऊस कमी होऊन दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण होत आहे, तर काही ठिकाणी अतिवृष्टीमुळे पूरपरिस्थिती उद्भवत आहे. यामुळे शहरे, गावे आणि शेती यांना गंभीर फटका बसत आहे.
4. पाणीटंचाई आणि जलस्त्रोतांवरील दबाव
हवामान बदलामुळे हिमनद्या वितळत आहेत आणि भूगर्भातील जलसाठ्यांवर ताण येत आहे. काही प्रदेशांमध्ये पाणीटंचाई तीव्र होत असून, यामुळे पिण्याच्या पाण्याचा तुटवडा निर्माण होत आहे.
5. आरोग्यावर परिणाम करणारे हवामान बदल
वाढत्या उष्णतेमुळे उष्णाघात, त्वचारोग आणि श्वसनासंबंधी आजारांचे प्रमाण वाढत आहे. तसेच, डेंग्यू, मलेरिया यांसारख्या साथीच्या रोगांचा प्रसार वाढण्याची शक्यता आहे.
6. कृषी उत्पादन घटणे आणि अन्न सुरक्षेचा धोका
अतिवृष्टी, अनियमित पाऊस आणि वाढत्या तापमानामुळे शेतीच्या उत्पादनावर विपरीत परिणाम होत आहे. अन्नधान्याचे उत्पादन घटल्यास त्याचा थेट परिणाम अन्न सुरक्षेवर होतो, ज्यामुळे कुपोषण आणि अन्नटंचाईची समस्या निर्माण होऊ शकते.
Climate Change and Farming | पर्जन्यमानातील बदल आणि शेतीवरील परिणाम
हवामान बदलामुळे सर्वाधिक दुष्परिणाम पाऊस अनियमित होण्यावर झाला आहे. पूर्वी नियमित असणारा पाऊस आता अनिश्चित झाला आहे. पेरणी झाल्यानंतर जर पाऊस कमी पडला तर पिके करपतात, तर पाऊस जास्त झाल्यास जमिनीत पाणी साचून पीक नष्ट होते. यामुळे शेतकऱ्यांना मोठे आर्थिक नुकसान सहन करावे लागते. या समस्येवर उपाय म्हणून शेततळे एक महत्त्वाचा पर्याय ठरू शकतो.
Climate Change and Farming | शेततळे आणि त्याचे फायदे
शेततळे म्हणजे शेतातील पाणी साठवण्यासाठी केलेले कृत्रिम जलसाठे. याचा वापर विविध प्रकारे करता येतो:
- पावसाचे पाणी साठवून कोरड्या हंगामात वापरता येते.
- दुष्काळी परिस्थितीत जलस्रोत म्हणून मदत होते.
- शेतकऱ्यांचे उत्पन्न आणि शेतीवरील अवलंबन अधिक स्थिर राहते.
- पिकांची सातत्यपूर्ण वाढ सुनिश्चित करता येते.
- जमिनीचे पोत सुधारून उत्पादनवाढीला मदत होते.
- पशुपालन आणि मत्स्यपालनासाठी अतिरिक्त लाभ मिळतो.
शेततळ्यासाठी शासकीय योजना
शेततळ्यांचा अधिकाधिक उपयोग होण्यासाठी शासनाने विविध अनुदान योजना आणल्या आहेत. त्यामध्ये काही महत्त्वाच्या योजना पुढीलप्रमाणे आहेत:
- मागेल त्याला शेततळे योजना
- मुख्यमंत्री शाश्वत कृषी सिंचन योजना
- मनरेगा अंतर्गत शेततळे अनुदान योजना
- प्रधानमंत्री कृषी सिंचाई योजना
- जलयुक्त शिवार अभियान
- गटशेती अंतर्गत सामूहिक शेततळे योजना
योग्य ठिकाणी शेततळे कसे तयार करावे ?
शेततळे खोदण्यासाठी जागेची निवड अत्यंत महत्त्वाची आहे. योग्य ठिकाणी शेततळे तयार केल्यास त्याचा उपयोग अधिक प्रभावी ठरतो. शेततळ्यासाठी खालील बाबी लक्षात ठेवाव्यात:
- ज्या जमिनीतून पाणी कमी झिरपते अशी जागा निवडावी.
- काळी चिकणमाती असलेली जमीन अधिक योग्य असते.
- वालुकामय किंवा मुरमाड जमीन टाळावी.
- नाल्याच्या प्रवाहात शेततळे बांधू नये.
- पाणी साठवण क्षमता उच्च असलेली जागा निवडावी.
Climate Change and Farming | शेततळ्याचे प्रकार
शेततळ्यांचे वेगवेगळे प्रकार प्रामुख्याने दोन गटांमध्ये विभागले जातात:
1. तटबंधी असलेले शेततळे
- ही शेततळे उतार असलेल्या जमिनीत तयार केली जातात.
- अपधावलेल्या पाण्याला अडवून साठवण करण्यासाठी उपयोगी ठरतात.
2. खोदलेले शेततळे
- सपाट किंवा थोड्या उताराच्या जमिनीत ही शेततळे बनवली जातात.
- विविध उपप्रकार:
- डग आउट शेततळे – सौम्य उताराच्या जमिनीत खोदून तयार करतात.
- सरफेस शेततळे – नैसर्गिक पाणलोट क्षेत्राचा उपयोग करून तयार केले जाते.
- स्प्रिंग फेड शेततळे – डोंगराच्या पायथ्याशी तयार केली जातात.
- ऑफ स्ट्रीम स्टोरेज शेततळे – नैसर्गिक नाल्याच्या पाण्याचा साठा करण्यासाठी वापरली जातात.
शेततळ्याची योग्य देखभाल कशी करावी ?
- शेततळ्यात गाळ साचू नये म्हणून नियमित स्वच्छता करावी.
- उन्हाळ्यात संपूर्ण कोरडे पडण्याआधी त्यातील गाळ शेतीसाठी वापरावा.
- पाण्याचा अपव्यय टाळण्यासाठी तळाला प्लास्टिक किंवा काँक्रीटचे आच्छादन द्यावे.
- तळ्याभोवती झाडे लावून बाष्पीभवनाचे प्रमाण कमी करावे.
- शेततळ्यातील पाणी ठिबक किंवा तुषार सिंचन प्रणालीद्वारे वापरावे.
Climate Change and Farming | निष्कर्ष
हवामान बदलाच्या वाढत्या प्रभावामुळे पारंपरिक शेती संकटात सापडली आहे. अनियमित पर्जन्यमानामुळे शेतीच्या उत्पादनात मोठी घट होत आहे. या समस्येवर उपाय म्हणून शेततळे हा एक शाश्वत आणि परिणामकारक पर्याय ठरू शकतो. योग्य नियोजन, शासकीय योजनांचा लाभ आणि आधुनिक सिंचन प्रणालीचा वापर केल्यास शेतकरी अधिक स्थिर उत्पन्न मिळवू शकतात. यामुळे शेती अधिक फायदेशीर होण्यास मदत होईल आणि हवामान बदलाच्या संकटावर प्रभावी तोडगा काढता येईल.