Shortage of Labour | शेती हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा असून, त्यावर लाखो कुटुंबांचे जगणे अवलंबून आहे. मात्र, सध्या ग्रामीण भागात शेती परवडेनाशी झाली आहे. वाढता खर्च, मजुरांची टंचाई, सतत वाढणारे मजुरीचे दर आणि बदलते हवामान या सर्व अडचणींमुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या संकटाचा सामना करावा लागत आहे. शेती हा पारंपरिक व्यवसाय असला, तरी आजच्या काळात त्यातील आव्हाने वाढत चालली आहेत. विशेषतः शेतीसाठी लागणाऱ्या मजुरांची कमतरता ही मोठी समस्या बनली आहे.
Shortage of Labour | वाढते शेती खर्च आणि मजुरीचे दर
गेल्या काही वर्षांत महागाईच्या झटक्यामुळे शेतीच्या प्रत्येक टप्प्यावर होणारा खर्च मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. बियाणे, खते, औषधे यांचे दर वाढल्याने शेती करणे कठीण झाले आहे. याशिवाय, शेतीसाठी लागणाऱ्या मजुरांचे दरही गगनाला भिडले आहेत. सध्या पुरुष मजुरांसाठी ४०० रुपये आणि महिलांसाठी ३०० रुपये इतकी मजुरी दिली जात आहे. काही भागांत तर याहून अधिक मजुरी मागितली जात आहे. यामुळे शेतीत काम करणाऱ्या शेतकऱ्यांना आर्थिक तणावाचा सामना करावा लागत आहे.
मजुरांच्या टंचाईमुळे शेतमालकांना स्वतःच्या वाहनाने मजूर शेतात पोहोचवावे लागत आहेत. त्यामुळे शेतीच्या खर्चात आणखी भर पडत आहे. विशेषतः मोठ्या प्रमाणावर शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना या समस्येचा मोठा फटका बसत आहे. आधी मजूर कामासाठी शेतकऱ्यांकडे येत असत, पण आता परिस्थिती अशी आहे की शेतकऱ्यांनाच मजुरांची विनवणी करावी लागत आहे.
Shortage of Labour | मजुरांची संख्या घटण्याची कारणे
पूर्वीच्या तुलनेत शेतीमध्ये काम करणाऱ्या मजुरांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. त्यामागे काही महत्त्वाची कारणे आहेत:
- बिगर कृषी क्षेत्राकडे ओढा:
- आजच्या काळात ग्रामीण भागातील मजूर उद्योग, बांधकाम, फॅक्टरी आणि सेवा क्षेत्राकडे वळत आहेत. त्यांना शेतीच्या तुलनेत या क्षेत्रांत जास्त पैसे आणि उत्तम सुविधा मिळतात.
- यांत्रिकीकरणाचा वाढता प्रभाव:
- शेतीसाठी ट्रॅक्टर, हार्वेस्टर आणि अन्य आधुनिक यंत्रसामग्रीचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जात आहे. त्यामुळे पारंपरिक शेतीतील मजुरीवर अवलंबून असणाऱ्यांची संख्या कमी झाली आहे.
- हवामान बदल आणि पाण्याची टंचाई:
- हवामानातील बदलांमुळे शेतीला सतत अनिश्चिततेचा सामना करावा लागत आहे. अनियमित पाऊस आणि भूजल पातळीतील घट यामुळे शेतमजूर शेतीकडे पाठ फिरवू लागले आहेत.
- स्थलांतराची समस्या:
- अनेक अल्पभूधारक शेतकरी आणि भूमिहीन मजूर वर्षभर कामाच्या शोधात स्थलांतर करतात. त्यामुळे पारंपरिक शेतीसाठी कामगार मिळणे कठीण होत आहे.
Shortage of Labour | शेतीतील मजूर टंचाईवर उपाय
शेतीमधील मजुरांची टंचाई ही गंभीर समस्या असली तरी काही उपाययोजना केल्यास यावर तोडगा काढता येऊ शकतो.
1. यांत्रिकीकरणाचा प्रभावी वापर
- ट्रॅक्टर, रोटाव्हेटर, हार्वेस्टर, मल्चिंग यांसारखी आधुनिक यंत्रे वापरल्यास मजुरीचा खर्च कमी होऊ शकतो.
- तंत्रज्ञानाच्या मदतीने ठिबक सिंचन आणि ड्रोन तंत्रज्ञानाचा वापर केला तर शेती अधिक सोपी आणि कमी खर्चिक होऊ शकते.
2. शेतीमध्ये सामूहिक पद्धतीचा अवलंब
- मोठ्या शेतीसाठी शेतकरी गट तयार करून एकत्रित शेती केली तर मजुरीचा भार कमी होईल.
- काही भागांत सामूहिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांनी एकत्र काम करून खर्च नियंत्रित ठेवण्यास सुरुवात केली आहे.
3. स्थानिक स्तरावर प्रशिक्षण आणि रोजगार निर्मिती
- ग्रामीण भागात स्थानिक मजुरांना शेतीविषयक प्रशिक्षण देऊन त्यांना शेतीकडे आकर्षित करणे गरजेचे आहे.
- सरकारने यासाठी विशेष योजना आखून मजुरांसाठी रोजगार हमी योजना प्रभावीपणे राबवली पाहिजे.
4. सरकारी योजनांचा लाभ
- शासनाकडून विविध प्रकारच्या कृषी योजना आणि अनुदाने दिली जातात. शेतकऱ्यांनी त्याचा लाभ घेऊन शेतीच्या खर्चावर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करायला हवा.
- काही राज्यांत मजुरांच्या टंचाईवर मात करण्यासाठी कृषी तंत्रज्ञान कंपन्या मदतीसाठी पुढे येत आहेत.
Shortage of Labour | शेतीचे भविष्य आणि शेतकऱ्यांसाठी पुढील दिशा
शेती हा फक्त उदरनिर्वाहाचा व्यवसाय राहिलेला नसून, तो आता आधुनिक दृष्टिकोनातून पाहिला जात आहे. शेतीमध्ये बदलत्या परिस्थितीनुसार तंत्रज्ञानाचा वापर करणे अपरिहार्य झाले आहे. शेतमजुरांची संख्या सतत घटत असल्याने, यांत्रिकीकरण आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे हाच शाश्वत उपाय आहे.
सरकारने देखील शेतकऱ्यांना यासाठी प्रोत्साहन देण्याची गरज आहे. कृषी संशोधन संस्थांनी शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाची माहिती पुरवली पाहिजे. याशिवाय, स्थानिक पातळीवर कृषी विज्ञान केंद्रे आणि कृषी विद्यापीठांनी शेतकऱ्यांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवले पाहिजेत.
Shortage of Labour | शेवटचा विचार
शेतीतील मजुरांची टंचाई आणि वाढती मजुरी ही समस्या दिवसेंदिवस गंभीर होत आहे. जर यावर वेळीच तोडगा काढला नाही, तर भविष्यात शेती करणे अधिक कठीण होईल. शेतकरी, सरकार, कृषी संशोधक आणि कृषी तंत्रज्ञान कंपन्यांनी एकत्र येऊन या समस्येवर ठोस उपाययोजना आखण्याची नितांत गरज आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर आणि सामूहिक प्रयत्नांद्वारेच शेतीचा सुवर्णकाळ परत आणता येईल.
यामुळेच शेतकऱ्यांनी नव्या युगातील तंत्रज्ञान आणि आधुनिक शेती पद्धतीचा अवलंब करून स्वतःला सक्षम बनवायला हवे. शेतीच्या भविष्यासाठी आजच योग्य निर्णय घेणे गरजेचे आहे!