Methane Eating Bacteria | जगभरात हवामान बदलाचे दुष्परिणाम वाढत आहेत. उष्णतेच्या लाटा, पूर आणि चक्रीवादळांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींची तीव्रता वाढताना दिसते. मात्र, पुण्यातील आघारकर संशोधन संस्था (ARI) मधील शास्त्रज्ञांनी यावर उपाय शोधण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचा शोध लावला आहे. त्यांनी मिथेन वायू शोषून घेणाऱ्या एका नवीन जीवाणूची ओळख पटवली आहे, जो हवामान बदलावर नियंत्रण ठेवण्यात मदत करू शकतो.
Methane Eating Bacteria | नवा शोध: मिथेन-शोषक जीवाणू
ARI मधील संशोधक डॉ. मोनाली रहाळकर यांच्या मार्गदर्शनाखालील संशोधन पथकाने महाराष्ट्राच्या पश्चिम घाट भागात या नवीन जीवाणूची प्रजाती शोधली आहे. हा जीवाणू मिथेन वायूचे सेवन करून त्याचे विघटन करतो. मिथेन हा ग्रीनहाऊस वायूंमध्ये महत्त्वाचा घटक असून तो वातावरणातील तापमान वाढीस कारणीभूत ठरतो. त्यामुळे या जीवाणूचा उपयोग हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी होऊ शकतो.
Methane Eating Bacteria | मिथेन वायू आणि हवामान बदल
जागतिक तापमानवाढीसाठी कार्बन डायऑक्साइडप्रमाणे मिथेन वायू देखील मोठ्या प्रमाणावर जबाबदार आहे. मिथेनचे प्रमाण तुलनेने कमी असले तरी त्याचा उष्णता वाढवण्याचा प्रभाव २० वर्षांच्या कालावधीत कार्बन डायऑक्साइडच्या तुलनेत ८० पट जास्त असतो. संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) च्या अहवालानुसार, सद्यस्थितीत झालेल्या एकूण तापमानवाढीच्या जवळपास एक-तृतीयांश भागासाठी मिथेन वायू जबाबदार आहे. म्हणूनच, मिथेनचे प्रमाण कमी करणे किंवा त्याचे नियंत्रण करणे महत्त्वाचे आहे.
मिथेन-शोषक जीवाणूंचा कार्यप्रक्रिया
ही विशेष प्रजाती ‘मिथायलोक्युक्युमिस ओरायझे’ नावाने ओळखली जाते. संशोधनानुसार, हे जीवाणू मिथेनचे ऑक्सिडायझेशन करून त्याचे रूपांतर कार्बन डायऑक्साइडमध्ये करतात. ही प्रक्रिया उष्णता नियंत्रित ठेवण्यास मदत करते. तसेच, या प्रक्रियेमध्ये पाण्याची निर्मिती होते आणि नत्र स्थिरीकरण (नायट्रोजन फिक्सेशन) होते, जे शेतीसाठी फायदेशीर ठरते.
संशोधनाचा प्रवास
डॉ. रहाळकर आणि त्यांच्या टीमने २०१३ मध्ये या विषयावर संशोधन सुरू केले. त्यांनी मुळशी, भोर, मावळ आणि नारायणगाव परिसरातील भातशेतीतील मातीचे नमुने गोळा केले. २०१५ मध्ये त्यांना या विशिष्ट मिथॅनोट्रोफ जीवाणूची एक वेगळी प्रजाती आढळली, जी २०१८ मध्ये अधिकृतपणे संशोधन पत्रिकांमध्ये प्रकाशित झाली. यानंतर, वेताळ टेकडी परिसरातही अशा प्रकारचे जीवाणू आढळून आले, यामुळे संशोधनाला अधिक व्यापक स्वरूप प्राप्त झाले.
शेती आणि पर्यावरणासाठी उपयोग
ही जीवाणू प्रजाती एंडेमिक असल्याचे दिसून आले आहे, म्हणजेच ती भारतातच आढळते. यामुळे जैवविविधतेच्या दृष्टीनेही हा शोध महत्त्वाचा ठरतो. संशोधनानुसार, या जीवाणूंचा उपयोग भातशेतीत केला असता तांदळाच्या उत्पादनात वाढ दिसून आली. तसेच, पिकाच्या वाढीचा कालावधीही कमी झाल्याचे आढळले. त्यामुळे कृषी क्षेत्रातही या जीवाणूंचा उपयोग वाढवण्याच्या दिशेने संशोधन सुरू आहे.
Methane Eating Bacteria | भविष्यातील योजना आणि अडथळे
या जीवाणूंचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग करून हवामान बदलावर नियंत्रण मिळवता येईल का, यावर संशोधक अभ्यास करत आहेत. सध्या मोठ्या प्रमाणात या जीवाणूंची पैदास करणे आणि त्याचा व्यावसायिक वापर शक्य होईल का, यावरही संशोधन सुरू आहे. तसेच, कचऱ्याच्या ढीगांमधून होणारे मिथेन उत्सर्जन कमी करण्यासाठीही या जीवाणूंचा उपयोग करता येईल का, याची चाचपणी सुरू आहे.
निष्कर्ष
पुण्यातील संशोधकांचा हा शोध हवामान बदलाचा सामना करण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा ठरू शकतो. मिथेन-शोषक जीवाणूंचा उपयोग करून वातावरणातील ग्रीनहाऊस वायूंचे प्रमाण कमी करता येऊ शकते आणि शेतीसाठीही त्याचा लाभ होऊ शकतो. पुढील टप्प्यात या संशोधनाचा व्यावहारिक उपयोग वाढवण्यासाठी अधिक प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे.
Methane Eating Bacteria | मिथेन: एक शक्तिशाली पण धोकादायक वायू
मिथेन हा एक साधा पण प्रभावी वायू आहे. नैसर्गिक वायूमधील हा मुख्य घटक असून तो रंगहीन, गंधहीन आणि अत्यंत ज्वलनशील असतो. मिथेन प्रामुख्याने जैविक प्रक्रियांमधून तयार होतो. दलदलीतील कुजणाऱ्या वनस्पती, जनावरांच्या पचनसंस्थेत होणाऱ्या प्रक्रियेमुळे उत्सर्जित होणारा वायू, तसेच जैविक कचऱ्याच्या विघटनातून मिथेन बाहेर पडतो. औद्योगिक क्रियांमधूनही त्याचे मोठ्या प्रमाणात उत्सर्जन होते.
पर्यावरणाच्या दृष्टीने मिथेनचा मोठा प्रभाव आहे. कार्बन डायऑक्साइडच्या तुलनेत हवामान बदलांवर त्याचा परिणाम अधिक तीव्र असतो. जरी हवेतील मिथेनचे प्रमाण तुलनेने कमी असले तरी त्याचा उष्णता अडवण्याचा प्रभाव २५ ते ३० पट जास्त आहे. त्यामुळेच हवामान बदल आणि ग्लोबल वॉर्मिंगच्या समस्येत मिथेनला अत्यंत महत्त्वाची भूमिका आहे. औद्योगिक क्षेत्र, शेती आणि कचरा व्यवस्थापन हे मिथेन उत्सर्जनाचे प्रमुख स्रोत आहेत.
मिथेनचा उपयोग अनेक क्षेत्रांमध्ये केला जातो. नैसर्गिक वायूच्या स्वरूपात त्याचा उपयोग घरगुती स्वयंपाकासाठी, औद्योगिक इंधन म्हणून आणि वीज निर्मितीसाठी केला जातो. तसेच, बायोगॅसच्या स्वरूपातही तो पर्यावरणपूरक इंधनाचा भाग बनतो. परंतु, अनियंत्रित मिथेन उत्सर्जन वाढल्यास पर्यावरणावर गंभीर परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे त्याच्या नियंत्रित वापरासाठी विविध उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.
मिथेनचे उत्सर्जन कमी करण्यासाठी जैवगॅस तंत्रज्ञान, कचरा व्यवस्थापनातील सुधारणा, सुधारित शेती पद्धती आणि वायू गळती रोखण्याचे उपाय गरजेचे आहेत. जर आपण मिथेन उत्सर्जनावर नियंत्रण ठेवले आणि त्याचा सुयोग्य वापर केला, तर हवामान बदलांवरील नकारात्मक प्रभाव कमी करता येईल. भविष्यातील शाश्वत ऊर्जा स्रोतांमध्ये मिथेनला जबाबदारीने सामावून घेणे गरजेचे आहे, जेणेकरून ऊर्जा आणि पर्यावरण यांचे संतुलन राखता येईल.