Bamboo Farming | महाराष्ट्राच्या चंद्रपूर जिल्ह्यातील गोंडपिपरी तालुक्यातील पाचगाव या छोट्याशा गावाने ग्रामसभेच्या माध्यमातून ग्रामीण विकासाचे आणि स्वयंपूर्णतेचे एक आदर्श उदाहरण घालून दिले आहे. गावाने सामूहिक वनहक्काचा दावा मिळवून जंगलाच्या व्यवस्थापनातून रोजगारनिर्मिती, आर्थिक स्वावलंबन आणि पर्यावरण संरक्षणाचा आदर्श पायंडा घालून दिला आहे.
Bamboo Farming | ग्रामसभेच्या संघर्षाची कहाणी
2009 मध्ये पाचगाव ग्रामसभेने सामूहिक वनहक्काचा दावा दाखल केला. सुरुवातीला प्रशासनाने हा दावा मंजूर करण्यास विलंब लावला, त्यामुळे गावकऱ्यांना मोठा संघर्ष करावा लागला. अखेर 2012 मध्ये हा दावा मान्य झाला आणि गावाला 1006 हेक्टर (2486 एकर) जंगलाचा अधिकार मिळाला. या अधिकाराच्या जोरावर गावकऱ्यांनी जंगल व्यवस्थापन, बांबू उत्पादन आणि त्याच्या विक्रीतून साडेचार कोटी रुपयांचे उत्पन्न मिळवले आहे.
सुरुवातीला ग्रामसभेमध्ये महिलांचा सहभाग तुलनेने कमी होता. काहींना विश्वास नव्हता की एवढे मोठे जंगल गावाच्या ताब्यात राहू शकते. परंतु, गावकऱ्यांच्या प्रयत्नांमुळे आणि ग्रामसभेच्या समन्वयातून महिलांचा सहभाग वाढला. आता अनेक महिला बांबू कापणीच्या कामात सक्रिय आहेत आणि आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झाल्या आहेत.
रोजगार निर्मिती आणि आर्थिक स्वावलंबन
पाचगावमध्ये पूर्वी रोजगाराच्या संधी कमी होत्या. अनेक गावकरी बाहेरगावी जाऊन मजुरी करत असत. मात्र, बांबूच्या व्यवस्थापनामुळे स्थानिक रोजगार निर्माण झाला. गावातील लोकांना आता महिन्याला 15-20 दिवस रोजगार मिळतो. ग्रामसभेच्या नियमानुसार प्रत्येक कामगाराला दररोज 600 रुपये मजुरी मिळते, जी इतर मजुरीच्या तुलनेत अधिक आहे.
बांबू कापणी, साठवणूक आणि विक्री यासाठी ग्रामसभेने सात एकर जागेत बांबू डेपो उभारला आहे. हा डेपो प्रत्येक वर्षी दोन ते अडीच लाख बांबू विकतो, आणि यातून 60 ते 70 लाख रुपयांचे उत्पन्न मिळते. आजपर्यंत ग्रामसभेने साडेचार कोटी रुपये कमावले असून त्यातील नफा गावाच्या विकासासाठी वापरण्यात आला आहे.
Bamboo Farming | वनसंवर्धनासाठी कठोर नियमावली
पाचगाव ग्रामसभेने जंगल टिकवण्यासाठी कठोर नियम बनवले आहेत. बांबू कसा आणि किती प्रमाणात कापायचा याचे काटेकोर नियोजन केले जाते.
- पहिल्या आणि दुसऱ्या वर्षीच्या बांबूला हात लावला जात नाही.
- तिसऱ्या वर्षाचा परिपक्व बांबूच कापला जातो, त्यामुळे जंगलाची गुणवत्ता टिकून राहते.
- दररोज पाच गावकरी जंगलात गस्त घालतात आणि अवैध वृक्षतोड रोखतात.
- ग्रामसभेच्या परवानगीशिवाय कुणालाही जंगलात प्रवेश मिळत नाही, मग तो सरकारी अधिकारी असो की उद्योगपती.
- गावाने जंगलात ‘देवराई’ म्हणून विशिष्ट क्षेत्र राखीव ठेवले आहे, जेथे कोणतीही मानवी हस्तक्षेप होत नाही.
ग्रामसभेचे निर्णय आणि पारदर्शकता
गावातील सगळे निर्णय ग्रामसभेच्या सर्वसहमतीने घेतले जातात. अध्यक्ष आणि सचिव हे कायमस्वरूपी पद नसून प्रत्येक ग्रामसभा बैठकीत नवीन अध्यक्षाची निवड होते. यामुळे कोणत्याही व्यक्तीचा एकछत्री अंमल राहात नाही आणि लोकशाहीचा उत्तम आदर्श निर्माण होतो.
बांबू विक्रीच्या प्रक्रियेतही संपूर्ण पारदर्शकता ठेवली जाते. बांबूचे बंडल डेपोमध्ये मोजून ठेवले जाते आणि त्याची जाहिरात वृत्तपत्रांमध्ये दिली जाते. लिलावाच्या वेळी गावकरी उपस्थित राहतात आणि ठेकेदाराने ठरवलेल्या किमतीपेक्षा अधिक बोली लावल्यासच बांबू विक्री केली जाते. यामुळे ग्रामसभेचा या प्रक्रियेत पूर्ण नियंत्रण राहते आणि आर्थिक गैरव्यवहाराला थारा मिळत नाही.
ग्रामसभेने केलेले समाजोपयोगी उपक्रम
ग्रामसभेने कमावलेल्या पैशांचा उपयोग गावाच्या विकासासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला आहे.
- ग्रामसभेने साडे दहा एकर जमीन खरेदी केली.
- गावासाठी ट्रॅक्टर आणि संगणक प्रिंटर खरेदी केले.
- आरोग्य सुविधांसाठी प्रत्येक गावकऱ्याला 20,000 रुपयांपर्यंतची आर्थिक मदत दिली जाते.
- शाळांसाठी संगणक आणि इतर सुविधा उपलब्ध करून दिल्या आहेत.
- पाणी व्यवस्थापनासाठी नालेसफाई आणि चर खोदण्याची कामे केली जातात.
- कोविड-19 च्या काळात बांबू उत्पादन थोडे कमी झाले तरी ग्रामसभेने गावकऱ्यांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या.
Bamboo Farming | बांबूमुळे शेती आणि जीवनशैलीत सुधारणा
गावातील अनेक नागरिक बांबूच्या कामामुळे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम झाले आहेत. पूर्वी मजुरीच्या निमित्ताने गाव सोडून जाणारे अनेकजण आता गावातच राहून काम करत आहेत.
गावाच्या पोलीस पाटील जयश्री आत्राम सांगतात की, “2012 पूर्वी परिस्थिती खूप खराब होती. मात्र, आता आर्थिक उत्पन्न वाढल्याने मुलांना उच्च शिक्षणासाठी पाठवणे शक्य झाले आहे.”
बांबूच्या उत्पादनामुळे गावकऱ्यांची शेतीची स्थितीही सुधारली आहे. पूर्वी रोजंदारीवर जगणाऱ्या लोकांकडे आता मागील उत्पन्नाच्या तीनपट पैसा आहे. त्यामुळे गावकऱ्यांनी शेती सुधारली, घरे बांधली आणि जीवनशैलीत सकारात्मक बदल घडवला.
पाचगाव – खऱ्या अर्थाने गणराज्य गाव
गावात कोणत्याही राजकीय पक्षाचा हस्तक्षेप नाही. गाव स्वतःचे निर्णय स्वतः घेतो, त्यामुळे हे गाव लोकशाही तत्वांवर चालणारे एक स्वायत्त गणराज्य आहे.
गावकऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार, “गावात आम्हीच सरकार, आम्हीच न्यायालय आणि आम्हीच प्रशासक. आम्ही आमच्या लोकांसाठी, पर्यावरणासाठी आणि पुढच्या पिढ्यांसाठी काम करत आहोत.”
Bamboo Farming | उदाहरणास्पद प्रयोग आणि भविष्याचा मार्गदर्शन
पाचगावने ग्रामस्वराज्य आणि पर्यावरणपूरक व्यवस्थापनाचे उत्तम उदाहरण उभे केले आहे. संपूर्ण गाव एकत्र येऊन जर काम केले तर स्वयंपूर्णता आणि आर्थिक स्वावलंबन सहज शक्य आहे, याचा वस्तुपाठ पाचगाव ग्रामसभा घालून देते.
आज गडचिरोलीच्या मेंढालेखा ग्रामसभेनंतर पाचगाव देशभरात चर्चेत आलेले एक प्रेरणादायी गाव आहे. या गावाच्या यशाचा आदर्श घेऊन महाराष्ट्रातील आणि देशातील इतर गावांनीही ग्रामसभेच्या माध्यमातून स्वायत्तता, रोजगारनिर्मिती आणि पर्यावरण संरक्षणाचा मार्ग अनुसरावा, हेच या यशोगाथेचे मुख्य संदेश आहे.