Chocolate Price | चॉकलेटचे दर वाढत का आहेत ? हवामानाचा काय परिणाम होतोय ?

Chocolate Price | चॉकलेटच्या वाढत्या किमती आणि त्यामागचं वास्तव

चॉकलेट आवडत नाही, असं कुणीतरी असू शकतं का? हे विरळाच! चॉकलेट खाणं म्हणजे एक प्रकारची चविष्ट आनंददायी अनुभूती. कधी गोड आठवणींशी जोडलेलं, तर कधी मनाला उभारी देणारं. पण सध्या चॉकलेट प्रेमींसाठी एक चिंतेची बाब आहे – चॉकलेटच्या किमती झपाट्यानं वाढत आहेत.

जगभरात अनेक दशकांपासून चॉकलेटचा वापर केला जातो. परंतु सध्याच्या घडीला त्याच्या किमतींमध्ये विक्रमी वाढ झाली आहे. फेब्रुवारी 2024 मध्ये कोकोच्या किमतींनी उच्चांक गाठला. चॉकलेट तयार करण्यासाठी लागणाऱ्या महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक असलेल्या कोकोच्या किमतींमध्ये प्रचंड वाढ झाली असून, अमेरिकेत कोकोच्या प्रतिटन किमतीत दुपटीने वाढ होऊन ती 5,874 डॉलर्सवर पोहोचली आहे. ही वाढ काही दिवसांची नव्हे, तर सतत होणारी वाढ आहे.

कोकोच्या वाढत्या किंमतींमागची कारणे

कोको उत्पादनातील घट ही किंमतवाढीचं प्रमुख कारण मानलं जात आहे. कोको उत्पादक देशांमध्ये हवामान बदलांचा फटका बसल्यामुळे उत्पादन घटत आहे. जगभरात पुरवठा होणाऱ्या कोकोपैकी बहुतांश कोको दोन प्रमुख देशांतून येतो – आयव्हरी कोस्ट आणि घाना. हे देश कोकोचे सर्वात मोठे उत्पादक असून, तेथे लाखो शेतकरी या शेतीवर अवलंबून आहेत. पण तिथलं बदलतं हवामान आणि अनिश्चित वातावरणीय परिस्थितीमुळे कोको शेती अडचणीत आली आहे.

जागतिक तापमानवाढीमुळे अनेक देशांमध्ये कोकोच्या उत्पादनावर नकारात्मक परिणाम झाला आहे. अनियमित पाऊस, वाढती उष्णता आणि तणावग्रस्त हवामान यामुळे कोकोच्या झाडांची उत्पादकता घटली आहे. शिवाय, काही ठिकाणी बुरशीजन्य संसर्ग आणि रोगराई यामुळे झाडं मोठ्या प्रमाणावर नष्ट होत आहेत. परिणामी, कोकोचे उत्पादन घटल्यामुळे त्याच्या किमती झपाट्याने वाढत आहेत.

Chocolate Price | चॉकलेटचा ऐतिहासिक प्रवास

चॉकलेटचा इतिहास हजारो वर्षे मागे जातो. इंग्लंडच्या रेडिंग विद्यापीठातील पुरातत्वशास्त्राच्या प्राध्यापक डॉ. केटी सॅमपेक यांनी केलेल्या संशोधनानुसार, जवळपास चार हजार वर्षांपूर्वी उत्तर अमेझॉनिया, म्हणजेच आजच्या इक्वाडोर आणि व्हेनेझुएलाच्या भागात कोकोचे झाड पहिल्यांदा आढळले होते.

मध्य अमेरिकेत माया आणि अझ्टेक संस्कृतींमध्ये कोकोला विशेष महत्त्व होते. प्रारंभी, लोक कोकोच्या फळाचा रस आंबवून पेय बनवून सेवन करायचे. पुरातत्व संशोधनात असे आढळले आहे की, त्या काळात मंदिरे आणि प्रार्थनास्थळी कोकोचा नैवेद्यासारखा उपयोग केला जात असे. माया संस्कृतीतील काही शिलालेखांमध्ये कोकोचे गुणधर्म आणि त्याच्या फायद्यांचा उल्लेख सापडतो. चौथ्या शतकाच्या पुराव्यानुसार, कोकोचा उपयोग चलन म्हणूनही केला जात असे. त्यावेळी कोकोच्या बिया विनिमयाच्या माध्यमासाठी वापरण्यात येत होत्या.

युरोपात चॉकलेटचा प्रसार

सोळाव्या शतकात स्पॅनिश नौकांनी दक्षिण अमेरिकेतील कोकोच्या व्यापारावर वर्चस्व मिळवलं. त्यांनी कोकोच्या बियांची निर्यात सुरू केली आणि युरोपमध्ये चॉकलेटचे पेय लोकप्रिय होऊ लागले. त्या काळात चॉकलेट हे फक्त उच्चभ्रू आणि राजघराण्यांसाठी आरक्षित होतं.

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात चॉकलेट उत्पादनात मोठे बदल झाले. औद्योगिक क्रांतीमुळे युरोप आणि अमेरिकेत चॉकलेट मोठ्या प्रमाणावर तयार होऊ लागलं. मशीनच्या मदतीने कोको प्रक्रिया अधिक वेगवान झाली आणि सामान्य लोकांसाठीही चॉकलेट सहज उपलब्ध झालं.

आधुनिक काळातील समस्या आणि चॉकलेट उद्योग

आज, चॉकलेट हा जागतिक स्तरावर अब्जावधी डॉलर्सचा व्यवसाय आहे. मात्र, त्याच्या उत्पादनासाठी शेतकऱ्यांना अनेक समस्यांचा सामना करावा लागत आहे. कोको शेतीतील मजूर कमी होत आहेत, तर हवामान बदलाच्या संकटामुळे उत्पादन सतत धोक्यात येत आहे. त्यातच मागणी वाढत असल्याने किंमतींमध्ये वाढ होत आहे.

उत्पादक देशांमधील शेतकऱ्यांना योग्य मोबदला मिळावा यासाठीही प्रयत्न सुरू आहेत. फेअर ट्रेड आणि सस्टेनेबल कोको उत्पादनाच्या दिशेने अनेक कंपन्या पावले उचलत आहेत. परंतु अजूनही मोठ्या प्रमाणावर बदल होणे आवश्यक आहे.

चॉकलेटच्या भविष्याबाबत काय ?

चॉकलेटचे भाव असेच वाढत राहिले, तर भविष्यात चॉकलेट महागड्या खाद्यपदार्थांच्या श्रेणीत जाईल. जागतिक तापमानवाढीवर नियंत्रण मिळवणे आणि कोको उत्पादनाला मदत करणाऱ्या धोरणांची अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. मोठ्या ब्रँड्स आणि ग्राहकांनी अधिक जबाबदारीने निवड करणे गरजेचे आहे, जेणेकरून कोको उत्पादन करणाऱ्या शेतकऱ्यांचे संरक्षण करता येईल.

येत्या काही वर्षांत चॉकलेट उद्योगाला मोठे आव्हान असणार आहे. जर परिस्थिती सुधारली नाही, तर चॉकलेट सर्वसामान्य लोकांसाठी एक दुर्मिळ वस्तू होण्याची शक्यता आहे. म्हणूनच, आता वेळीच पावले उचलली गेली पाहिजेत, जेणेकरून हा गोडवा कायम टिकून राहील!

Chocolate Price | कोको उद्योगाचा प्रवास आणि त्यासमोरील आव्हाने

कोकोचा इतिहास हा जागतिक व्यापार, हवामान बदल आणि सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीशी निगडित आहे. स्थानिक लोकांना कोकोच्या शेतीचा पारंपरिक अनुभव असल्याने त्यांना त्याच्या उत्पादनात अधिक यश मिळायचं. मात्र, जेव्हा कोकोची मागणी वाढली, तेव्हा अनेक वसाहतवादी देशांनी याचा मोठ्या प्रमाणावर व्यापार सुरू केला.

कोकोच्या उत्पादनाचा ऐतिहासिक प्रवास

स्पॅनिश लोकांनी सुरुवातीला कोकोच्या उत्पादनाकडे विशेष लक्ष दिले नाही, परंतु जेव्हा त्याची मागणी वाढली, तेव्हा त्यांनी मोठ्या प्रमाणावर कोकोच्या बागांची लागवड सुरू केली. स्थानिक मजूर आणि गुलामांचा उपयोग करून त्यांनी या उद्योगाला वेग दिला. 1890 मध्ये, पोर्तुगालच्या राजाला ब्राझिलवरील ताबा गमावण्याची भीती वाटू लागली, त्यामुळे त्यांनी ब्राझिल आणि आफ्रिकेत मोठ्या प्रमाणावर कोको शेतीचा विस्तार केला.

अठराव्या शतकापर्यंत आफ्रिका हा कोकोच्या उत्पादनाचा प्रमुख केंद्रबिंदू बनला. आजही आफ्रिकेतील देश कोको उत्पादनात आघाडीवर आहेत. लॅटिन अमेरिकेतील ब्राझिल, इक्वाडोर आणि व्हेनेझुएला हे कोको उत्पादन करणारे महत्त्वाचे देश आहेत, तर आशियातील भारत, मलेशिया आणि थायलंडमध्येही कोको उत्पादन वेगाने वाढत आहे.

पश्चिम आफ्रिका आणि कोको शेती

आज पश्चिम आफ्रिकेतील घाना आणि आयव्हरी कोस्ट हे जगातील सर्वांत मोठे कोको उत्पादक देश आहेत. घानामधून होणाऱ्या कोको उत्पादनाचा जागतिक पुरवठ्यात 20% वाटा आहे. मात्र, गेल्या काही दशकांपासून कोको उत्पादन हवामान बदलामुळे संकटात सापडले आहे.

हवामान बदल आणि कोको उत्पादन

हवामान बदलामुळे कोकोच्या उत्पादनावर मोठा परिणाम होत आहे. पूर्वी घानामध्ये फेब्रुवारी महिन्यात लागवड सुरू केली जायची, पण आता उष्णतेच्या वाढत्या प्रभावामुळे मे महिन्यापर्यंत थांबावे लागते.

उत्तर घानामध्ये वर्षातून एकदाच शेतीचा हंगाम असतो. मात्र, अलीकडील काळात हंगामाची लांबी कमी झाली आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना वेळेवर योग्य उत्पादन घेता येत नाही. याशिवाय पूर, दुष्काळ आणि कीटकसंसर्ग यामुळे कोको शेती संकटात सापडली आहे.

Chocolate Price | कोको शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती

घानामधील कोको उत्पादक बहुतांश लहान शेतकरी आहेत, ज्यांची संख्याही जवळपास आठ लाखांहून अधिक आहे. हे शेतकरी वर्षभर आपल्या पिकाच्या विक्रीची वाट पाहतात, कारण त्यावरच त्यांचा उपजीविकेचा संपूर्ण खर्च अवलंबून असतो.

शेतकऱ्यांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी घानामध्ये कोको नियंत्रण बोर्ड कार्यरत आहे. सरकार या बोर्डच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना खत आणि रोप विनामूल्य पुरवते. शिवाय, शेतकऱ्यांना त्यांचं पीक फक्त या बोर्डालाच विकावं लागतं, ज्यामुळे बाजारातील संभाव्य शोषण टाळलं जातं.

कोकोच्या व्यापारावर हवामान बदलाचा परिणाम

कोको हा एक मोठा आंतरराष्ट्रीय व्यापार असला तरी त्याच्या बाजारपेठेवरही हवामान बदलाचा मोठा परिणाम होत आहे. स्टेफानी बर्मुडेज यांच्या मते, पश्चिम आफ्रिकेत 2018-19 मध्ये कोकोच्या उत्पादनात 5% घट झाली. वाढत्या तापमानामुळे कोकोची झाडं मरून जात आहेत, आणि त्याचा थेट परिणाम उत्पादनावर आणि गुणवत्ता नियंत्रणावर होत आहे.

कोको उद्योग आणि चॉकलेट व्यवसाय

कोकोचा सर्वाधिक वापर चॉकलेट उद्योगात होतो. नेदरलँड, जर्मनी आणि अमेरिका हे जगातील सर्वांत मोठे कोको ग्राहक देश आहेत. आंतरराष्ट्रीय बाजारात कोको व्यापार 20 अब्ज डॉलर्सपेक्षा अधिक आहे.

जागतिक चॉकलेट उद्योगाचा बाजार 100 अब्ज डॉलर्सचा आहे आणि 2026 पर्यंत तो 189 अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचेल, असा अंदाज आहे. मात्र, कोकोची घटती उपलब्धता आणि हवामान बदलांमुळे उत्पादनावर मोठा परिणाम होतो आहे.

Chocolate Price | कोकोच्या किंमतीत वाढ

अलीकडील काळात कोकोच्या किंमतीत विक्रमी वाढ झाली आहे. मागील एका वर्षात कोकोच्या किंमतीत तब्बल 163% वाढ झाली असून, सध्या कोकोची किंमत प्रति टन 7,000 डॉलर्सच्या पुढे गेली आहे.

मात्र, या किंमतवाढीचा सर्वांनाच फायदा होतो असे नाही. कोको बियाण्यांपासून चॉकलेट तयार होईपर्यंत अनेक कंपन्या आणि दलाल यातून मोठ्या प्रमाणावर नफा कमवतात. बहुतेक वेळा चॉकलेट उत्पादक कंपन्याच सर्वाधिक फायदा कमावतात, तर शेतकऱ्यांना त्याचा फारसा लाभ मिळत नाही.

कोको शेतीसाठी उपाय आणि पुढील वाटचाल

कोको शेतकरी आता वेगवेगळे पर्याय शोधत आहेत. कोको शेतीवर संपूर्ण अवलंबून राहण्याऐवजी काही शेतकरी इतर पिकांची लागवड करत आहेत. तसेच, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि हवामान-प्रतिरोधक शेती पद्धती अवलंबून कोको उत्पादनात सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

कोको शेतीला चालना देण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांना अधिक फायदा मिळवून देण्यासाठी सरकार आणि आंतरराष्ट्रीय संस्था पुढाकार घेत आहेत. जागतिक बाजारपेठेत कोकोच्या मागणीत मोठी वाढ होत असल्याने भविष्यात कोको उद्योगात अनेक बदल अपेक्षित आहेत.